IS nog niet verdwenen uit Midden-Oosten en richt pijlen op Afrika

Kort na de aanslag van afgelopen woensdag bij een herdenkingsdienst voor de Iraanse generaal Soleimani, was het één groot vraagteken wie erachter zat. Met de oorlog in Gaza in het achterhoofd wezen vingers al gauw naar mogelijke verdachten zoals Israël en Amerika. Maar het bleek te gaan om een actie van de terreurorganisatie Islamitische Staat (IS). 

'Strijders niet verdwenen'

Midden-Oosten-correspondent Pepijn Nagtzaam legt uit dat de verwarring groot was na de aanval. "Dat komt doordat er op dit moment zoveel tegelijkertijd gebeurt in het Midden-Oosten. Verschillende landen voeren aanvallen uit buiten eigen gebied."

Je zou tussen al die conflicten bijna vergeten dat ook IS achter het bloedbad kon zitten. Terwijl Soleimani, die in 2020 bij een Amerikaans bombardement omkwam, deze groepering hard heeft bevochten. Maar over IS hoor je tegenwoordig nog maar weinig. En nog minder sinds de oorlog in Gaza uitbrak in oktober. "Maar de strijders zijn nog niet verdwenen", zegt Nagtzaam, "hoewel het Westen ooit beweerde IS te hebben weggevaagd."

Het gaat dan om het westerse offensief tegen IS in Irak en Syrië van 2016 tot 2019. Daar had IS in 2014 een kalifaat opgericht, ofwel een Islamitische heilstaat, waar de groepering een schrikbewind voerde. Ook stuurde IS leden naar Europa om aanslagen te plegen, zoals die van Brussel en Zaventem in 2016. 

Het Westen besloot hard in te grijpen, vertelt Nagtzaam. "Veel IS-leiders zijn gevangengenomen en gedood, maar het gedachtegoed bombardeer je niet zomaar weg." Veel IS-ers doken onder, er zijn nog steeds 'kleine groepjes onder de radar' die het gedachtegoed nooit afgezworen hebben. 

Juist leiderschap

Volgens een laatste schatting van de VN afgelopen augustus ligt het aantal IS-leden en -aanhangers in Irak en Syrië op 5000 tot 7000. Of zij opnieuw een staat kunnen oprichten, is moeilijk te zeggen, zegt Koert Debeuf, professor Midden-Oosten aan de Vrije Universiteit van Brussel. "Daarvoor is het juiste leiderschap nodig." Hij betwijfelt of dat er nu is. "Ik zou niet weten hoe hun leider heet, dat zegt genoeg."

Toch sluit hij een nieuwe opleving niet helemaal uit. In de jaren 2006 tot en met 2011 was er namelijk ook sprake van wisselend leiderschap en chaos bij IS, maar in 2014 kwamen ze plotseling toch boven water. "Dat had niemand zien aankomen."

Duizenden gevangen strijders 

Ook zitten er nog 20.000 IS-families gevangen in een openluchtgevangenis in Syrië, aldus Debeuf. "Daar ontsnappen er soms duizenden tegelijk en waar gaan die heen? En denk aan de kinderen die daar opgroeien: zij vormen een nieuwe generatie."

Volgens Debeuf is het realistisch dat met die duizenden strijders iets soortgelijks gebeurt als met de Afghaanse moedjahedien in de jaren tachtig. Deze Islamitische strijders vochten tegen de Sovjets die Afghanistan waren binnengevallen. Toen de Sovjets zich terugtrokken, kwamen de moedjahedien onder andere in Soedan terecht, waar ze gingen samenwerken met de Islamitische Jihad. "Zo is de terroristische organisatie al-Qaeda tot stand gekomen."

De duizenden (internationale) IS-strijders die nu vastzitten in Syrië, zullen uiteindelijk ook terugkeren en verplaatsen naar andere landen. Debeuf vindt het 'vrij evident' dat die beweging tot een soortgelijk scenario zal leiden, een samenklontering van extremisten die een nieuwe beweging beginnen. "Of het nou IS heet, of een andere naam zal krijgen."

De IS-strijders die niet gevangenzitten, kunnen ondertussen profiteren van de onrust in het Midden-Oosten. "Ook al hebben ze zelf niks te maken met deze oorlog", benadrukken Debeuf en Nagtzaam. "IS voert strijd tegen mensen die volgens hen de verkeerde soort moslims zijn. Dat kan dus overal ter wereld gebeuren."

IS wil zich in Afrika vestigen

Het verleden laat zien dat IS-strijders baat hebben bij onrust in landen. "Denk aan de protesten in Syrië en Irak vanaf 2011." Dat geldt nu net zo, vult Debeuf aan. "Hoe minder stabiel Syrië en Irak zijn, hoe groter de kans dat IS daar met zijn guerrillatactieken gebruik van kan maken."

Om die reden richten IS-terroristen hun aandacht ook steeds vaker op Afrika, stelt Afrika-correspondent Sophie van Leeuwen. "IS wil uitbreiden op dit continent."

Met name de onrust in de Sahel, een regio die in Noord-Afrika door onder meer Mali, Niger, Tsjaad en Soedan loopt, is een voedingsbodem voor dit soort organisaties. Uit bijvoorbeeld Burkina Faso en Mali hebben westerse landen zich teruggetrokken, waardoor die landen kwetsbaar worden voor extremisten. "Die regio wordt instabieler en IS zegt er inmiddels aanwezig te zijn."

Van Leeuwen benadrukt dat het moeilijk is om vast te stellen waar IS exact voet aan de grond heeft. "Het is hier niet per se één op één IS." Er zijn veel andere jihadistische bewegingen actief, zoals Al-Qaeda in de Maghreb, Boko Haram in Nigeria en de Somalische terreurbeweging Al-Shabaab. Onlangs werd een moord op een pasgetrouwd koppel tijdens hun huwelijksreis in Oeganda achteraf opgeëist door IS. "Zo wil IS toeristen bang maken."

Dorpen uitgemoord

Ondanks veel antiwesterse gevoelens in Afrika, liggen Afrikaanse leiders wakker van deze ontwikkelingen. De opkomst van extremisme brengt de veiligheid van burgers in gevaar. Zo werden met Kerstmis in Nigeria nog meerdere dorpen afgebrand en uitgemoord.

"Het zijn hier kopzorgen, want IS heeft momentum om extra onrust te verspreiden," zegt Van Leeuwen.

Debeuf zegt zelfs niet uit te sluiten dat IS-leden een nieuw kalifaat oprichten, deze keer in Afrika. "Dat lijkt me waarschijnlijker dan in Syrië en Irak, want vooral in de Sahel is de chaos ontzettend groot."