Wie onschuldig blijkt, blijft structureel in gevoelige databanken van politie en justitie staan
Mensen die onterecht als verdachte zijn aangemerkt, blijven na hun aanhouding structureel in gezichten- en vingerafdrukkendatabanken van politie en justitie hangen. Dat blijkt uit onderzoek van RTL Nieuws. Justitie controleert zelden of de gevoelige gegevens verwijderd moeten worden, terwijl dat volgens de wet wel moet. Deskundigen maken zich zorgen en de toezichthouder doet onderzoek.
In vier jaar tijd concludeerde het Openbaar Ministerie (OM) dat bijna 20.000 keer iemand ten onrechte als verdachte was aangemerkt, blijkt uit cijfers over de jaren 2020 tot en met 2023, die RTL Nieuws opvroeg. In dezelfde periode liet het OM van 392 zaken beoordelen of onder meer gezichtsfoto's en vingerafdrukken verwijderd moesten worden.
De toezichthouder Autoriteit Persoonsgegevens (AP) maakt zich 'serieuze zorgen' hierover. Dat komt omdat de politie de gezichtsfoto's die bij een arrestatie worden gemaakt (mugshots) ook bewaart in een databank voor gezichtsherkenning. De AP twijfelt of er 'voldoende waarborgen en maatregelen zijn getroffen om te voorkomen dat personen onterecht in deze database zijn opgenomen'.
Onterecht verdacht van straatroof
Het overkwam de destijds 16-jarige Felix uit Rotterdam. In maart 2023 werd hij met een groep vrienden op straat gearresteerd, waarbij de politie een getrokken vuurwapen op ze richt. Dat gebeurde nadat in de buurt een gewelddadige straatroof plaatsvond. Maar daar hadden de jongemannen niets mee te maken: de politie concludeerde later dat ze onschuldig waren.
Het OM stuurde Felix een brief waarin stond dat hij ten onrechte als verdachte was aangemerkt. Justitie moest er volgens de wet voor zorgen dat zijn gezichtsfoto zou worden verwijderd, maar dat gebeurde niet. Het kostte Felix veel moeite om zijn gegevens uit de politie- en justitiedatabanken te laten halen.
Bekijk zijn verhaal in deze video:
Deskundigen delen de zorgen van de Autoriteit Persoonsgegevens. "Schokkend", zegt Frederik Zuiderveen Borgesius, hoogleraar ICT en Recht aan de Radboud Universiteit. "Dit is dubbel verontrustend: allereerst dat blijkt dat je in de gezichtendatabank blijft staan als je onterecht als verdachte bent aangemerkt. En als je zelf aan de bel trekt, kost het ook nog heel veel moeite om jezelf daaruit te laten verwijderen."
"Deze gegevens mogen alleen bewaard worden als dat strikt noodzakelijk is", zegt Maša Galič van de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij is deskundige op het gebruik van persoonsgegevens in het strafrecht. "Het geeft een slecht signaal af dat de politie en justitie hun eigen wetten niet kunnen naleven."
Gezichtsherkenning: 'Scary'
De experts wijzen erop dat gezichten en vingerafdrukken vaak als bijzonder gevoelige gegevens moeten worden gezien, de eerste nog meer dan de tweede. "Met gezichtsherkenningstechnologie kan de politie - zonder dat iemand dat doorheeft - achterhalen wie diegene is en hoe diegene zich in de openbare ruimte verplaatst", zegt Galič. "Er hangen overal camera's waarvan de politie de beelden kan gebruiken. Dat is scary."
Justitie beoordeelt zaken niet
Als iemand ten onrechte als verdachte is aangemerkt, of bijvoorbeeld door de rechter wordt vrijgesproken, moet het Openbaar Ministerie (OM) dit doorgeven aan de Justitiële Informatiedienst (Justid). Deze overheidsorganisatie beheert een centrale databank met identiteiten van verdachten en veroordeelden: de Strafrechtketendatabank (SKDB).
Justid moet de SKDB-registratie vervolgens beoordelen. Zijn er vingerafdrukken en gezichtsfoto's afgenomen, die nu verwijderd moeten worden? Of is deze persoon eerder veroordeeld voor een ander misdrijf? Of in een andere zaak nog verdachte? Dan moeten de gegevens bewaard blijven.
Maar omdat die beoordeling niet wordt gemaakt, blijven de gegevens van ex-verdachten in de centrale justitiedatabank SKDB staan. En gaat er ook geen seintje naar de politie om de gevoelige gezichten- en vingerafdrukkendatabank van onschuldige mensen te laten verwijderen.
"Als je als verdachte bent aangemerkt en een brief krijgt dat dat onterecht was, hoop je dat de zaak daarmee is afgedaan", zegt Jair Schalkwijk van burgerrechtenorganisatie Controle Alt Delete, die Felix bijstond na de onterechte aanhouding. "Maar voor duizenden mensen per jaar is dat dus niet zo."
"Zij blijven onterecht in een databank staan, tussen mensen die wél verdachten en veroordeeld zijn. De kans dat je nóg een keer onterecht gepakt wordt, is nog groter. Je bent officieel geen verdachte, maar omdat je nog steeds in de gezichtendatabase staat, ben je toch nog steeds een beetje verdachte. Dat is bizar."
In een reactie op het onderzoek van RTL Nieuws erkent het ministerie van Justitie en Veiligheid, waar de politie, het OM en Justid onder vallen, dat het probleem binnen de hele keten speelt en dat dat nog ruim een jaar het geval zal zijn. "Het probleem is complex maar er zijn en worden belangrijke stappen gezet."
Het ministerie kijkt of het mogelijk is dat de verschillende instanties voortaan automatisch bericht krijgen, zodat beoordeeld kan worden of de vingerafdrukken en gezichtsfoto's verwijderd moeten worden. Deze structurele oplossing moet in 2026 klaar zijn en moet 'voorkomen dat deze situatie opnieuw ontstaat'.
Beoordeling van 80.000 identiteiten
Ondertussen wordt van tienduizenden mensen beoordeeld of hun gevoelige gegevens bewaard zijn gebleven terwijl dat niet mocht. Binnen het ministerie van Justitie en Veiligheid is in 2021 al vastgesteld dat 80.000 mensen mogelijk onterecht in de justitie- en politiedatabanken staan, onder meer met hun vingerafdrukken en gezichtsfoto's.
RTL Nieuws vroeg het ministerie weken geleden hoe het staat met de beoordeling van die zaken, maar kreeg geen duidelijkheid over het complete plaatje. Het ministerie zegt dat 'een groot deel' is beoordeeld, maar geeft geen concreet antwoord op de vraag hoeveel precies, en wat daarvan de uitkomst is. Daardoor is niet duidelijk van hoeveel mensen tot nu toe is vastgesteld dat zij er onterecht instaan.
Wel is duidelijk dat 6000 identiteiten van die groep al daadwerkelijk zijn verwijderd. Van 15.000 gevallen is vastgesteld dat zij bewaard mogen blijven. Begin 2025 moet van alle zaken beoordeeld of de gegevens terecht of onterecht in de politie- en justitiedatabanken staan.
Toezichthouder doet onderzoek
De Autoriteit Persoonsgegevens wacht dat niet af. De toezichthouder doet onderzoek naar het gebruik van gezichtsherkenning door de politie, onder meer vanwege de zorgen dat mensen onterecht in de databank zijn opgenomen.
In deze video zie je waar de gezichtsfoto's van verdachten en veroordeelden terechtkomen en hoe de politie gezichtsherkenning gebruikt:
"Toen de politie met gezichtsherkenning begon is daar geen nieuwe wet voor aangenomen", zegt hoogleraar Zuiderveen Borgesius van de Radboud Universiteit. "Ik vind het te ver gaan. Helemaal nu blijkt dat het zo slecht is ingericht: duizenden of tienduizenden mensen staan er onterecht in. Terwijl onduidelijk is wat het in de opsporing precies oplevert. Het is goed dat de AP hiernaar kijkt."
Zorgelijk, vindt ook onderzoeker Galič van de Vrije Universiteit Amsterdam. "Door deze fouten bezit de politie onterecht veel te veel gegevens, soms van mensen die niets fout hebben gedaan. Dat is niet aanvaardbaar in een democratische staat."
