Voor het leven getekend: Hala zag voor haar ogen iemand vermoord worden

Buiten vallen de bommen. Maar Hala hoort enkel de muziek uit haar koptelefoon galmen. Haar penseel strijkt over het doek en laat dikke strepen verf achter. Even is er niks anders dan de muziek en haar schilderij. Voor een moment weet ze de verschrikkelijke dagelijkse realiteit – die zich buiten de muren van haar kamer afspeelt - te ontvluchten. 

"Kunst heeft mijn leven gered", vertelt Hala. "Wanneer de oorlog heel heftig en moeilijk was, kon ik vluchten in mijn kunst. Ik wist op deze manier een veilige plek voor mezelf te creëren in een onveilige omgeving."

Hala is een kleine, tengere vrouw. Maar zo breekbaar als ze er misschien uitziet, zo onverwoestbaar is ze vanbinnen. Ze werd geboren als Palestijnse vluchteling in Syrië en vluchtte negen jaar geleden vanwege de oorlog naar Nederland. Na alles wat ze meemaakte, straalt ze. Een glimlach bedekt haar hele gezicht. 

"Natuurlijk was het moeilijk en pijnlijk. Maar uiteindelijk heeft het ervoor gezorgd dat ik nog meer van het leven hou. Juist omdat ik besef dat je alles in één klap kwijt kunt raken."

Eerst tekenen, dan praten

Hala opende haar ogen in een huis vol kleuren en groeide op met een schilderkwast in haar hand. "De eerste taal die ik leerde was die van kunst. Ik probeerde al te tekenen voordat ik kon praten." Haar vader - zelf een verfijnd kunstenaar – leerde haar om verhalen te vertellen door middel van kleuren en lijnen. "Als ik niet goed in woorden kon uitleggen hoe ik me voelde, was dit wel uit mijn schilderijen af te leiden. Was ik verdrietig? Dan beeldde ik een meisje af dat haar armen om haar opgetrokken knieën sloeg."

Het was dan ook haast vanzelfsprekend dat Hala naar de kunstacademie in Damascus zou gaan. Maar een jaar nadat ze aan haar opleiding begint, breekt in 2011 de burgeroorlog in het land uit. "Alles wat leuk, normaal en gezellig was, was er ineens niet meer. Iedere keer als ik naar buiten ging, wist ik dat de kans groot was dat ik niet meer thuis zou komen. Het is niet te bevatten als je gebouwen hoort instorten, ziet dat mensen vermoord worden en mensen hoort schreeuwen op straat. De veilige omgeving zoals ik deze kende, was helemaal weg."

Toch blijft Hala naar de universiteit toegaan, vastbesloten haar diploma te halen. "Je bent aan het overleven. Ik wist dat de kans bestond dat we weg zouden moeten uit Syrië. Waar ik ook zou belanden, het zou altijd in mijn voordeel zijn als ik mijn diploma op zak had."

Maar in december 2012 slaat het noodlot voor Hala's familie toe. "Alles waar mijn ouders de afgelopen vijftig jaar voor hadden gewerkt was in één klap weg." Vierentwintig uur lang wordt hun woonplaats - het Palestijnse Yarmouk Kamp in Damascus – geteisterd door bombardementen, waarna ze twee uur de tijd krijgen om te vertrekken. Met enkel haar hondenknuffeltje op zak verlaat Hala haar ouderlijk huis, waar een paar uur later niets meer van over zou zijn. 

"Op dat moment heb je geen tijd en ruimte om te bedenken wat je mee moet nemen, je wilt alleen maar weg. Al mijn herinneringen liet ik achter."

Na een poosje bij familie en vrienden verbleven te hebben, vindt het gezin een huurhuis verderop in Damascus. "We maakten een hoekje in huis waar mijn vader en ik samen tekenden. Dat was onze manier om bij te komen van alle gebeurtenissen, terwijl mijn moeder toekeek en mijn broer aan het lezen was."

Hoe langer de oorlog voortduurt, hoe minder het gezin van Hala overhoudt. Ze moeten meermaals verhuizen, familie overlijdt en het geld raakt op. Een maand nadat Hala haar diploma haalt, besluiten zij en haar moeder daarom in de zomer van 2015 het land te ontvluchten. Omdat er niet genoeg geld meer is om voor iedereen de vluchtreis te kunnen betalen, blijft haar vader achter in de hoop later via gezinshereniging naar zijn familie te kunnen. "Dit was onwijs moeilijk. We wisten niet of we elkaar nog terug zouden zien."

Hala en haar moeder beginnen aan een levensgevaarlijke reis die een maand zal duren. Een reis waarvan ze niet weten of ze de eindbestemming – Nederland – ooit zullen halen. 

Een smokkelaar belooft hen over de grens met Turkije te brengen, maar zegt plotseling het niet meer te kunnen en laat hen zonder mobiel en geld achter in Aleppo bij IS. Daar worden Hala en haar moeder drie dagen vastgehouden. "De boerka die we moesten dragen voelde heel benauwend en beklemmend. Ik leefde echt per seconde, omdat ik nooit wist of ik er daarna nog zou zijn. Ik had het gevoel dat mijn leven in hun handen lag. Ik verkeerde in een staat van dissociatie. Mijn lichaam was er wel en bewoog zich voort, maar ik maakte niet bewust mee wat er gebeurde."

Uiteindelijk weten Hala en haar moeder met veel geluk weg te komen en via een andere smokkelaar de grens met Turkije te bereiken. "We moesten in een greppel springen en er verderop weer uitklimmen. Ondertussen vlogen de kogels door de lucht die je ieder moment konden raken. Ik kan me nog herinneren dat mijn voeten de Turkse bodem raakten en mijn moeder en ik elkaar aankeken en precies hetzelfde voelde: het is klaar, we zijn veilig. Vanaf dat moment mogen ze je niets meer aandoen en je niet meer terugsturen."

Na een paar weken vervolgen Hala en haar moeder de reis. Rubberboten, dichte vrachtwagens, kilometers lopen en de trein vanuit Duitsland brengt ze uiteindelijk naar Nederland. "Het eerste wat me opviel waren de huizen met hun puntdaken. Zo had ik ze altijd getekend! In Syrië hebben we dat niet, dus dat vond ik heel bijzonder. Verder overheerste vooral een gevoel van opluchting: we hadden het na weken spanning en uitputting eindelijk gehaald."

"Ik had verwacht dat ik hier ook weer een gevoel van rust terug zou krijgen, maar dat was niet zo. Hoewel ik praktisch gezien in een veilige omgeving was, ervaarde mijn hoofd dat nog niet. De 'alarmbel' die aanslaat in onveilige situaties rinkelde nog steeds. Veel herinneringen uit die tijd zijn ook niet meer zo helder."

In een half jaar tijd komt Hala in zeven verschillende AZC’s terecht. "De onzekerheid en de angst die het asieltraject met zich meebrengen, had ik echt onderschat. Totdat ik hoorde dat ik mocht blijven, was ik continu bang om terug te moeten." Ondertussen worstelt Hala met haar trauma's uit de oorlog. Uiteindelijk krijgt ze van een COA-medewerker wat schilderspullen, waardoor ze alle gebeurtenissen langzaamaan kan verwerken. 

Behind his smile

"Een bepaalde nachtmerrie bleef terugkomen", vertelt Hala. Toen ze een keer vroeg in de ochtend van huis naar de universiteit liep, zag ze dat een man voor haar ogen iemand anders neerschoot. Hij liep vervolgens naar haar toe, terwijl hij zijn geweer wegstopte met een lach op zijn gezicht. 

"Ik bevroor, maar in die paar seconden schoten er zoveel vragen door mijn hoofd. Waarom lacht hij? Is hij blij nadat hij iemand vermoord heeft?" Nadat de man verdween, liep Hala door naar school – ze had een belangrijke toets die dag - totaal verdoofd door wat er zojuist was gebeurd. "Zijn gezicht doemde vanaf dat moment dagelijks op in mijn dromen. Totdat ik de pijn in iets moois transformeerde." Hala maakt een serie abstracte schilderijen van zijn gezicht.

"Bij ieder laagje verf en ieder nieuw schilderij voelde ik iets minder de stress en de angst die ik altijd voelde als ik aan dat moment dacht. Het was alsof er een brug werd opgebouwd tussen mijn herinnering en het gevoel daarbij. De laagjes die ik in mijn schilderijen aanbracht, voelden als maskers. En toen besefte ik dat zijn lach waarschijnlijk ook een masker was dat hij op dat moment opzette. Het schilderen gaf me antwoorden. Het bracht me comfort, vrede en heling. Wanneer ik nu terugdenk aan die situatie zie ik mijn schilderijen in plaatst van zijn gezicht."

Dit helende effect van kunst wil Hala ook meegeven aan anderen en ze volgt een master Kunsteducatie in Arnhem. "Nu weet ik dat kunst bepaalde delen in de hersenen activeert, waardoor je makkelijker gevoelens en emoties kan uiten. Makkelijker dan dat je dit verbaal communiceert. Het bezig zijn met kleuren en lijnen creëert een taal tussen de persoon en zijn pijn."

Hala wil zich specifiek richten op trauma en kunst en komt zo bij Trauma Company terecht. Daar volgt ze nu een tweejarige specialisatie tot traumahulpverlener en geeft ze trainingen aan organisaties – zoals Vluchtelingenwerk, COA en politie - over traumasensitiviteit. 

"In onze trainingen zetten we ook kunst in. Om te laten ervaren wat het kan doen met je eigen emoties en verwerking. En om een COA bijvoorbeeld mee te geven dat het ook heel waardevol kan zijn om dit in een AZC aan te bieden."

Terug bij het IND

Afgelopen juni gaf Hala een tweedaagse training aan medewerkers van de IND over traumasensitief werken. Dezelfde IND die een aantal jaren terug de gesprekken met haar voerde om te bepalen of ze in Nederland mocht blijven. "Ik vond het heel spannend. Zou ik straks dezelfde personen tegenover me hebben? Ik kan me herinneren dat ik beide gesprekken heel anders heb ervaren."

Het creëren van een gevoelsmatig veilige omgeving is daarom extra belangrijk, legt Hala uit. "Op wat voor stoel je iemand plaatst, maakt al veel verschil. Hangt er een schilderij aan de muur? En hoe is de houding van de persoon tegenover je?"

In haar trainingen probeert Hala mee te geven dat mensen in een AZC vaak nog in een traumatische ervaring leven. Hoe meer inzicht er is in trauma, hoe beter getraumatiseerde mensen begrepen, begeleid en behandeld worden. 

"Als je niet begrijpt wat een traumatische ervaring kan betekenen voor iemands gedrag, dan ga je heel snel oordelen. Het kan ervoor zorgen dat je niet meer rustig kan worden als je boos bent, dat je schreeuwt, dat je wegloopt, dat je niet goed voor jezelf zorgt. Dat is een overlevingsstrategie, sommige functies in de hersenen zijn nog uitgeschakeld."

Na afloop van haar trainingen krijgt Hala vaak te horen hoe waardevol ze het vinden om haar verhaal te horen en dat doet haar goed. "We moeten beter begrijpen met welke wonden mensen in een AZC zitten. Wonden die nog altijd bloeden, of die zich misschien nog vermenigvuldigen. Dit begrip heb ik destijds gemist, terwijl juist dat voor een gevoel van gelijkwaardigheid en veiligheid zorgt."

Zondaginterview

Elke zondag publiceren we een interview in tekst en foto's van iemand die iets bijzonders doet of heeft meegemaakt. Dat kan een ingrijpende gebeurtenis zijn waar diegene bewonderenswaardig mee omgaat. De zondaginterviews hebben gemeen dat het verhaal van grote invloed is op het leven van de geïnterviewde.

Ben of ken jij iemand die geschikt zou zijn voor een zondaginterview? Laat het ons weten via dit mailadres: zondaginterview@rtl.nl

Lees hier de eerdere zondaginterviews.