Dwangsom van 10 miljoen als de staat geen werk maakt van stikstofaanpak: hoe werkt dat?
De rechter legde de staat een dwangsom van 10 miljoen euro op, als extra duw in de rug zodat er echt werk gemaakt gaat worden van de stikstofaanpak. Hoe werkt zo'n rechtsmiddel, is het bijzonder dat dit wordt ingezet en is het veel?
Allereerst: een dwangsom is een financiële prikkel om te zorgen dat een partij zich houdt aan wat een rechter heeft besloten. Vaak wordt deze geëist door de tegenpartij in een rechtszaak.
Halvering stikstofuitstoot
In dit geval Greenpeace, dat gisteren de rechtszaak tegen de staat won over de stikstofaanpak van de overheid. Als gevolg van deze uitspraak moet de staat in actie komen om de stikstofdoelen te halen. Het belangrijkste: een halvering van de stikstofuitstoot op kwetsbare natuurgebieden op 1 januari 2031.
Als het niet lukt voor die datum, dan heeft Greenpeace recht op de dwangsom van 10 miljoen euro. Een flink bedrag, maar niet voor de staat. Als minister Eelco Heinen (Financiën) struikelt, valt het al uit zijn broekzak, bij wijze van spreken. Dit jaar staat er voor 457 miljard euro aan uitgaven in de rijksbegroting. 10 miljoen euro is dus een schijntje.
Welkome bijdrage voor Greenpeace
Niet voor de ontvanger van het geld overigens, Greenpeace. De milieuorganisatie ontving in 2023 ruim 24 miljoen euro aan inkomsten, blijkt uit het meest recente jaarverslag. Zo'n 20 miljoen hiervan is afkomstig van donaties van particulieren.
Of Greenpeace op het geld zit te wachten, is maar de vraag. De organisatie stelt het belang van de natuur voorop. "Het zou niet nodig moeten zijn dat de rechter er opnieuw aan te pas moet komen", reageert directeur Andy Palmer in onderstaande video.
Het financiële aspect van de dwangsom komt ook pas op de tweede plaats. Het gaat vooral om de symbolische waarde ervan: dat de rechters er blijkbaar geen vertrouwen in hebben dat de overheid zich aan vonnissen houdt.
Respect voor de rechter
Normaal gesproken veroordelen rechters overheden niet tot dwangsommen. "Omdat van hen wordt verwacht dat zij rechterlijke uitspraken ook zonder de dreiging daarvan uitvoeren", wordt uitgelegd in het vonnis. 'Constitutionele hoffelijkheid' heet dat: de aanname dat de overheid te goeder trouw handelt en het gezag van de rechterlijke macht en diens vonnissen respecteert.
Dit was reden om bijvoorbeeld géén dwangsom op te leggen in de rechtszaak over geluidshinder voor omwonenden van Schiphol. In deze zaak wees de rechtbank in Den Haag de eis van Stichting RBV af.
Die stichting eiste een dwangsom van 100.000 euro voor iedere dag dat de staat niet zou uitvoeren wat er in het vonnis stond. Als motivering voor de afwijzing gaf de rechtbank destijds dat de staat zich 'tot op heden in de regel' aan vonnissen had gehouden.
Door schade en schande wijs geworden - de staat is tegen het Schiphol-vonnis in beroep gegaan en voert het tot die tijd ook niet uit - heeft dezelfde rechtbank in deze zaak anders beslist. Als motivering wordt de lange geschiedenis van falend en onvoldoende overheidsbeleid in het stikstofdossier opgesomd.
Minder dan eis Greenpeace
En het ontbreken van beleid dat 'met enige wetenschappelijke zekerheid' ervoor zorgt dat het stikstofdoel in 2030 wordt gehaald. Ook wijst de rechtbank erop dat twee belangrijke pijlers in het beleid van het vorige kabinet door het kabinet-Schoof zijn geschrapt.
Als stok achter de deur legt de rechtbank daarom een dwangsom op, van de genoemde 10 miljoen euro. Dat is anders dan Greenpeace had geëist. Die eiste 100.000 euro per dag na de deadline van 31 december 2030 - ongelimiteerd. Stel dat de rechter aan deze eis gehoor had gegeven, dan was de dwangsom na honderd dagen boven de 10 miljoen uitgekomen.
Wiersma overweegt hoger beroep
Of de dwangsom in de Greenpeace-zaak ooit betaald gaat worden, is natuurlijk maar de vraag. Er is aardig wat tijd om maatregelen te nemen óf de wet te veranderen. Of in hoger beroep te gaan tegen het vonnis - een optie die minister Femke Wiersma nadrukkelijk openhoudt. En in afwachting daarvan vragen of het vonnis opgeschort wordt.
Weliswaar heeft de rechtbank geoordeeld dat het vonnis onmiddellijk uitgevoerd moet worden. Maar dit was ook het geval bij de eerder genoemde zaak over de vlieghinder van Schiphol. In deze zaak heeft de staat na het instellen van het beroep ook gevraagd om het vonnis op te schorten en dat zou het nu ook weer kunnen doen.
Stikstof kan grote invloed hebben op de bloemen en planten in je eigen buurt of achtertuin. Ecoloog Wieger Wamelink laat in de video hieronder vijf van deze zichtbare gevolgen zien.