Grenscontroles Faber leveren weinig op: 'Alsof je met een kanon op een mug schiet'

Het kabinet is in aanloop naar de invoering van grenscontroles ook meermaals gewaarschuwd dat deze niet zorgen voor minder asielaanvragen. Dat blijkt uit een onderzoek van de Algemene Rekenkamer naar de maatregel van minister Marjolein Faber (Asiel en Migratie, PVV). De onafhankelijke controleur van de overheidsfinanciën analyseerde het effect van de grenscontroles die op 9 december werden ingesteld.

'Symbolische waarde'

"Er is eigenlijk uitgekomen wat ik verwacht had: heel weinig tot niets", zegt Entzinger. "Ze hebben vooral symbolische waarde en dat is hiermee extra aangetoond."

Entzinger was jarenlang hoogleraar integratie- en migratiestudies aan de Erasmusuniversiteit van Rotterdam. Ook was hij actief bij D66, als voorzitter van het wetenschappelijk bureau van de partij.

Bij de reguliere mobiele controles die de marechaussee uitvoerde vóórdat Fabers grenscontroles werden ingevoerd, werden meer mensen aangehouden. Ook grenscriminaliteit zoals mensensmokkel en vervalste papieren opsporen, leverde minder resultaat op met de grenscontroles dan ervoor. En juist dat waren doelen die het kabinet voor ogen had bij de herinvoering.

Pakkans kleiner

Dat de oude controles effectiever waren, begrijpt Entzinger wel. "Bij de grens tref je iedereen, de pakkans is dus kleiner dan wanneer je gericht kunt checken. Het is een schot hagel, waarbij je altijd wel wat vangt", aldus de emeritus-hoogleraar. "Maar dat geldt voor alle controles."

Een ander belangrijk doel van de strengere controles was 'meer grip krijgen op de instroom van irreguliere migratie, waaronder asiel'. Het aantal mensen dat asiel aanvroeg op het moment dat ze eruit werden gepikt bij een grenscontrole daalde op zich wel, in vergelijking met de periode ervoor. 

Het is alleen sterk de vraag of dat nu het succes van de controles bewijst. Het zou namelijk ook kunnen komen doordat het aantal asielzoekers dat zich in de laatste maanden in Europa en Nederland meldde sowieso al flink aan het dalen was.

Of omdat de grenscontroles afschrikwekkend werken, zeggen de voorstanders ervan. Of dat echt zo is, kan de Rekenkamer 'niet vaststellen maar ook niet uitsluiten'. Wel blijkt de pakkans in de praktijk heel erg laag. Want meer dan 99 procent van de asielzoekers meldt zich uit zichzelf bij het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) of de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND).

Asiel aanvragen kan overal

Maar in feite maakt dat alles in de praktijk niets uit. Want mensen die bij de grens worden aangehouden, kunnen ook in Nederland asiel aanvragen. Op het moment van de controle is hij of zij weliswaar een 'irreguliere migrant'. Maar zodra er asiel wordt aangevraagd is de persoon officieel asielzoeker, en mag diegene in Nederland blijven zolang de asielprocedure loopt.

"De maatregelen zijn verkocht door de politiek om het aantal asielzoekers tegen te houden, maar zodra je aan de grens zegt 'ik wil asiel', moet je geaccepteerd worden", legt Entzinger uit. "Iets anders kan gewoon niet." Daar zijn alle bewindspersonen die hebben gewerkt aan het opnieuw instellen van de grenscontroles ook wel op gewezen, constateert de Rekenkamer.

"Maar voor symboliek was het kennelijk toch belangrijk", zegt Entzinger. "Vanuit de gedachte dat je zo je soevereiniteit bewaakt, maar dat gaat allang niet meer op. Ze controleren op drukke grensovergangen, terwijl er genoeg kleine landweggetjes zijn als je echt kwaad wil."

Personeelstekort bij Marechaussee

Je zou dan nog kunnen denken: baat het niet, dan schaadt het niet. Maar ook die vlieger gaat niet op. De grenscontroles worden namelijk uitgevoerd door de Koninklijke Marechaussee (KMar), een onderdeel van de krijgsmacht waar ze staan te springen om personeel.  

Hoeveel menskracht de grenscontroles kosten, is onduidelijk. De KMar kon hier geen informatie over geven aan de Rekenkamer. Omdat de militairen soms verschillende taken op een dag doen. En uit administratie blijkt niet hoeveel inzet de grenscontroles precies kosten. 

Wel duidelijk is dat de Koninklijke Marechaussee al sinds 2020 een personeelstekort heeft. In mei stonden er vacatures open die in totaal goed waren voor 1050 voltijdsbanen bij de dienst. Dat is 14 procent van het totale personeelsbestand.

Elders juist minder controles

Die personeelskrapte wordt door de hele organisatie gevoeld. Zoals bij controles van passagiers van de Eurostar-treinen die vanuit Amsterdam naar Londen vertrekken.

De KMar kan vier treinen per dag controleren, met maximaal 250 passagiers per trein. Eurostar wil dit jaar graag doorgroeien naar 5 treinen per dag, met 650 passagiers per trein. Het bedrijf verkoopt volgens de KMar nu al wel eens meer kaartjes dan de dienst aankan. Met wachtrijen tot gevolg, waarschuwt de KMar.

De militaire politie is ook verantwoordelijk voor controles op kleine vliegvelden, zoals Breda, Texel, Hilversum of Teuge. Voordat de grenscontroles werden ingevoerd, konden marechaussees worden gebeld om aankomende passagiers van privévliegtuigen op zo'n vliegveld te controleren. Dat kan nu niet of nauwelijks.

In een reactie op het rapport wijst (inmiddels ex-)minister Faber op het extra geld dat het ministerie van Defensie extra krijgt voor grensbewaking. Dit jaar gaat het om 45 miljoen euro, oplopend tot 151 miljoen euro in 2029. 

Minister Van Weel: Voor december evaluatie

Verder is afgesproken dat de grenscontroles tot het einde van dit jaar blijven. Met de verkiezingen op komst, zal het demissionaire kabinet ze niet afschaffen, verwacht Entzinger.

De tijdelijke minister van asiel, David van Weel van de VVD, laat in een reactie weten dat de controles vooralsnog tot december doorgaan. Er komt ruim voor december nog wel een evaluatie. "De grenscontroles zijn onderdeel van onze bredere internationale inzet om de instroom terug te dringen. Ruim voor december zal opnieuw worden geëvalueerd of de controles nog worden verlengd", laat een woordvoerder weten namens Van Weel.

In het demissionaire kabinet is de strijd om de vrijgekomen positie van Faber losgebarsten, vertelt verslaggever Floor Bremer in onderstaande video.

'Kritiek Wilders komt in de buurt van oordeel rekenkamer'

"Onder leiding van inmiddels oud-minister Faber geloofde het kabinet sterk in de het middel van de afschrikwekkende werking", zegt politiek verslaggever Floor Bremer. "Faber nam daarbij een voorbeeld aan Denemarken. Daar voeren ze al jaren succesvol campagne met het 'het strengste asielbeleid van Europa'."

"Een van die middelen om af te schrikken is volgens het kabinet de grenscontroles. Een van de eerste werkbezoeken van Faber ging daarom naar de grens. Voor haar was het een belangrijk beeld om aan de grens te staan en zich te laten uitleggen hoe de marechaussee daar mensen tegen kan houden. Er lag toen nog geen plan. Nadat de intensievere grenscontroles in december waren begonnen waren de eerste resultaten volgens Faber 'bemoedigend'."

"Na drie maanden werden er 250 vreemdelingen aan de grens geweigerd. Een jaar eerder werden er zonder de intensieve controles 150 vreemdelingen aangehouden. Voor Geert Wilders waren deze resultaten reden om bij de presentatie van zijn tien-punten-plan voor een strenger asielbeleid, de intensievere grenscontroles tot nu toe 'vooral cosmetisch' te noemen. Dat komt in de buurt van het oordeel van de rekenkamer."