Harde conclusies in onderzoek naar WIA-uitkeringen, minister krijgt ervan langs
Ondanks zorgelijke signalen over onjuiste WIA-beoordelingen en uitkeringen duurde het jaren voordat er werd ingegrepen bij uitvoerder UWV. De coronacrisis speelde daarbij een rol, maar ook wetgeving, de IT-systemen (verouderd) en de minister van Sociale Zaken, die een blinde vlek had voor de kwaliteit bij het UWV. Dat stelt de Algemene Rekenkamer in een vandaag verschenen rapport.
Dat er problemen zijn bij uitkeringsinstantie UWV was al langer bekend. Sinds vorig jaar kwamen de problemen met de WIA-uitkeringen voor arbeidsongeschikten ook veelvuldig in de publiciteit. Dit was ook de aanleiding voor toenmalig minister van Sociale Zaken Eddy van Hijum om de Algemene Rekenkamer onderzoek te laten doen.
Coronacrisis
Het onderzoek gaat over de periode van 2020 tot 2024. De toename van het aantal fouten bij het UWV bij het beoordelen van WIA-aanvragen kwam volgens de Algemene Rekenkamer vooral door de coronacrisis. Hierdoor nam het aantal thuiswerkers een enorme vlucht, ook bij het UWV. "Thuiswerken biedt minder gelegenheid voor ruggespraak en heeft ook nadelige gevolgen voor het inwerken en opleiden van nieuwe medewerkers."
Ook werden uitkeringen vastgesteld op basis van (beeld)bellen en dossierstukken in plaats van fysieke afspraken. Het is hierdoor 'onzeker of de belastbaarheid van mensen voor werk juist is beoordeeld, en de duur en mate waarin iemand arbeidsongeschikt is'. Volgens schattingen van het UWV kregen meer dan 30.000 mensen een onjuiste (een te hoge of te lage) WIA-uitkering; de Rekenkamer acht die schattingen realistisch.
Het hielp niet dat de uitvoering van de WIA ook vóór 2020 al foutgevoelig was. Dit komt volgens de Rekenkamer door te ingewikkelde wet- en regelgeving en een moeilijke organisatiestructuur binnen het UWV. Ook zijn de ondersteunende IT-systemen voor het sociaal-medisch beoordelen verouderd en zou de focus te veel hebben gelegen op het wegwerken van wachtlijsten. Dat ging ten koste van de kwaliteit.
Dat er jarenlang niet (voldoende) is ingegrepen, komt volgens de onderzoekers door een 'disfunctionerend kwaliteitsmanagementsysteem bij de divisie Sociaal Medische Zaken (SMZ) van UWV'. Opvallend is dat het rechtmatigheidscijfer, de indicator die aangeeft of het uitgegeven publieke geld voldoet aan de wetgeving, steeds bijna 100 procent was en daardoor onterecht geruststellend werkte.
Gevolgen
De foutieve beoordelingen kunnen alle betrokkenen schade bezorgen. Dit komt doordat de WIA-uitkering weer samenhangt met andere toeslagen. Mensen die te veel WIA-geld hebben ontvangen, hebben misschien minder hoge toeslagen (pensioen, huur, zorg, kinderopvang) gekregen.
"Mensen met een te laag vastgestelde uitkering kunnen meer schade hebben geleden, bijvoorbeeld als ze hierdoor schulden hebben opgebouwd en/of betalingsproblemen hebben. Ook is immateriële schade niet uitgesloten", aldus de onderzoekers.
De problemen liggen echter niet alleen bij het UWV. Ook de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) treft blaam. "De minister had een blinde vlek voor de kwaliteit en het kwaliteitsmanagement bij UWV", stelt de Rekenkamer. En de minister was te afwachtend met het vereenvoudigen van regelgeving die de foutgevoeligheid bij WIA-aanvragen kon verminderen.
Er worden in het rapport geen namen van bewindspersonen genoemd. Tussen 2020 en 2024 had SZW drie ministers: Wouter Koolmees (2017-2022), Karien van Gennip (2022-2024) en Eddy van Hijum vanaf juli 2024 tot augustus dit jaar. Die laatste trad aan toen de problemen bij het UWV bekend werden.
Van Hijum heeft zich vooral beziggehouden met de hersteloperatie die nu nog steeds gaande is.
De Algemene Rekenkamer dringt in het rapport aan op structurele verbeteringen. Het UWV moet het kwaliteitsmanagement herzien en IT-processen moderniseren. De minister moet het toezicht op de uitkeringsinstantie aanscherpen en zorgen dat uitkeringsgerechtigden zelf kunnen nagaan of de hoogte van hun uitkering plausibel is. Daarnaast is vereenvoudiging van de WIA-regels urgent om nieuwe fouten te voorkomen.
"Om de foutgevoeligheid van de WIA-uitvoering te verminderen en nieuwe herstelacties te voorkomen, is eenvoudiger, beter uitvoerbare regelgeving onontkoombaar en urgenter dan ooit", is de oproep aan de minister en de Tweede Kamer.
Bij de WW-, ZW- en Wajong-uitkeringen maakt het UWV ook fouten, schrijven de onderzoekers. "Maar de risico’s om fouten te maken zijn bij deze uitkeringen kleiner dan bij de WIA."
Eerder deze week werd bekend dat het UWV vanaf volgende maand langer gaat doen over het beoordelen en herbeoordelen van arbeidsongeschikten. De geplaagde uitkeringsinstantie verlengt de beslistermijn voor de WIA-uitkering tijdelijk van acht naar zestien weken. Veel beoordelingsaanvragen en te weinig verzekeringsartsen zijn de oorzaken.
