Reconstructie: zo verloor het kabinet kostbare tijd in strijd tegen coronavirus

Precies op de dag waarop het kabinet Nederland wil laten zien dat alles onder controle is, is de controle al verloren. Het is dinsdag 3 maart als de Ministeriële Commissie Crisisbeheersing (MCCb) voor het eerst bijeenkomt. Er waart dan een virus rond door Nederland, een onzichtbare sluipmoordenaar 'die je in de rug aanvalt', zoals premier Mark Rutte later zal zeggen. Dat coronavirus was al ergens halverwege februari ons land binnengekomen, onder de radar, als een veenbrand, net zoals eerder in andere landen in Europa. Zoals in Italië.

Die 3 maart markeert een moment van tragische bestuurlijke noodlottigheid in de Nederlandse aanpak van de crisis. In Nederland zijn dan al 23 coronabesmettingen bekend. De eerste dode zal drie dagen later vallen.  De ministeriële commissie met Rutte aan het hoofd komt bijeen op de zevende verdieping van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Het is een soort mini-ministerraad die bijeenkomt bij rampen en crises, zoals MH17, de tramaanslag in Utrecht, of de orkaan op Sint Maarten.

Containment al achterhaald

Op tafel ligt die dag een advies van het Outbreak Management Team (OMT), de experts onder leiding van het RIVM. Het is pas het tweede advies, na dat van eind januari, waarin werd gesteld dat Nederland goed is voorbereid op een pandemie. Nog steeds is na de eerste Nederlandse besmettingen de strategie officieel gericht op 'containment', op het 'de kop indrukken' van het virus. Isoleren, quarantaine, uitdoven.

Maar in het tweede advies, gedateerd op 28 februari, is er een omslag in toon en inhoud. Nederland moet zich voorbereiden op 'mogelijk grote aantallen' besmettingen, zegt het OMT. Sterker – we moeten ons 'erop voorbereiden' dat containment al achterhaald is. Dat uitdoven niet meer lukt. Dat we naar de volgende fase gaan: zo veel mogelijk vertragen.

Tussen de regels door blijkt al in dit advies dat er een tekort is aan testmateriaal, dat artsen moeten gaan nadenken over 'triage': welke patiënt helpen we wel, wie niet. En: het OMT vraagt om centrale inkoop van materialen, die pas weken later op gang zal komen.

'Haagse stroop'

De crisisaanpak verloopt tot die dinsdag de derde – bijna – volgens het officiële Haagse boekje. De crisisstructuur wordt pas opgetuigd ná de eerste vastgestelde besmetting, is eerder besloten.

Buiten Den Haag wordt al een tijd voor de eerste Nederlandse besmetting met lede ogen gekeken naar de 'Haagse stroop', zoals de besluitvorming vanuit veiligheidsregio’s genoemd wordt. Sommige regio’s vragen wanneer de nationale crisisstructuur wordt geactiveerd. Maar de verantwoordelijke ministeries (Justitie en Veiligheid en Volksgezondheid) willen wachten op het eerste geval in Nederland. Een legitiem moment, is het bericht van de ministeries. Geen paniek zaaien.

En zo gaat het. Bijna. Gealarmeerd door het oprukken van het virus in Europa komt het OMT op 26 februari bijeen. Die avond wordt een eerste Nederlandse patiënt met coronaverschijnselen opgenomen; de bevestiging van de besmetting volgt een dag later. Ook de ambtelijke raderen beginnen te draaien. Topambtenaren van de Interdepartementale Commissie Crisisbeheersing (ICCb) komen die 26ste februari voor het eerst bijeen. En op vrijdag 28 februari nogmaals.

Geen paniekvoetbal

De bedoeling was dat ook de ministersploeg na de eerste besmetting bijeen zou komen. Maar eind februari is het reces; bewindslieden zijn niet allemaal in Den Haag. Sommigen zijn op vakantie. Moeten zij halsoverkop terugkomen? De inschatting is nog steeds dat Nederland er klaar voor is met de experts van het RIVM en de talloze epidemiologen, virologen en microbiologen. En de Nederlandse GGD die z’n zaakjes pico bello op orde heeft. Besloten wordt de ministers níet bijeen te roepen. Als je een crisis wilt beheersen, moet je geen paniekvoetbal spelen.

Er gaan vijf kostbare dagen verloren, waarbij een klassieke regel uit de infectiebestrijding werd vergeten. Zorg dat je klaar bent voor het ergste. En 'act now!'. "Heel dom en grenzeloos naïef", oordeelt een hoge ambtenaar in de crisisbestrijding. "Wie wacht op het eerste besmettingsgeval, loopt altijd achter de feiten aan. We wisten dat er te weinig beschermingsmiddelen, te weinig personeel en te weinig ic-capaciteit waren. Die analyses waren er. Als je eerder de crisisstructuur had geactiveerd, had je eerder mondkapjes, mensen en locaties kunnen voorbereiden." 

Alles onder controle, niets aan de hand

En zo wordt het dinsdag 3 maart. De sfeer is nog lacherig. In politieke kringen werd eerst gedacht dat het virus Nederland niet zou bereiken, en toen het er eenmaal was, dat het wel zou loslopen. De crisisstructuur is met vertraging op gang gekomen, maar in Den Haag heerst nog geen crisisgevoel. Na afloop van de MCCb wil premier Rutte laten zien dat het bestuur draait zoals het moet draaien. De minister-president stelt Nederland gerust: "Kinderen kunnen gewoon naar school, vergaderingen kunnen gewoon doorgaan."

Twee dagen later debatteert minister Bruno Bruins van Medische Zorg over een wereldwijde pandemie. Bruins meldt die dag dat er in Nederland inmiddels meer dan 80 mensen besmet zijn met het coronavirus.

Voorafgaand aan het debat loopt de minister buiten de plenaire zaal Kamervoorzitter Khadija Arib tegen het lijf. "Ik geef u gewoon een hand, hoor!" roept de voorzitter uit. Als minister Bruins vervolgens de nationale vergaderzaal betreedt, neemt ook hij de tijd om elke aanwezige, Kamerleden én bodes, de hand te schudden. Alles onder controle, niets aan de hand.

Verontrustende bijlage

Een dag later, op vrijdag 6 maart, na afloop van de wekelijkse ministerraad, benadrukt ook premier Rutte nogmaals: "Er ligt geen advies om geen handen te schudden." Het is de dag waarop het OMT voor de derde keer bijeenkomt. En in de verontrustende bijlage van het advies – dat pas op 11 maart openbaar wordt – als (mogelijke) maatregel opneemt: geen handen schudden.

In die bijlage staan alle 'additionele' maatregelen opgesomd die achter de schermen tóen al zijn besproken met bestuurders. Scholen dicht. Horeca en sportclubs sluiten. Openbaar vervoer platleggen. Thuiswerken. Geen bijeenkomsten met meer dan 10 of 50 personen.

Het zal nog tien cruciale dagen duren tot de 'intelligente' lockdown. 6 maart wordt de RIVM-koers voor Brabant slechts licht bijgesteld: als je niest of verkouden bent, blijf thuis.

Advies al ingehaald

In de dagen daarvoor is eigenlijk al waar te nemen dat de strategie van 'containment' mislukt is voordat we echt begonnen zijn. Dat we te laat zijn. Dat het OMT-advies van 28 februari al is ingehaald door het verraderlijke virus.

Want terwijl in Nederland op 27 februari het eerste geval bekend wordt, blijken achteraf de eerste gevallen al weken eerder rond te lopen. Een vrouw die op 21 februari op de intensive care van het Beatrixziekenhuis in Gorinchem terechtkomt en een man die op 22 februari in het Maasstadziekenhuis in Rotterdam wordt opgenomen, blijken later besmet met het coronavirus. Beiden waren niet in een risicogebied geweest.

Ook medewerkers van het Amphia-ziekenhuis in Breda blijken op maandag 2 en dinsdag 3 maart – uitgerekend de dag van de eerste ministeriële bijeenkomst – positief.

Verwoestend effect carnaval

Er is maar één conclusie mogelijk: het virus waart al rond. Containment als strategie is waardeloos. Carnaval – van 23 februari tot 25 februari – heeft een verwoestend effect gehad: het uit Italië en Oostenrijk geïmporteerde virus is al overgedragen. Een 'bombardement' van besmettingen.

Dat bij het bekend worden van het eerste geval veel meer onbekende gevallen rondliepen, hadden we kunnen weten, zegt een betrokkene. "Onder zo’n eerste geval hangt altijd een ijsberg. Je ziet alleen het topje." Ook epidemiologen en virologen wijzen daarop. Een goed ingevoerd politicus: "De ernst van deze pandemie is op alle fronten ernstig onderschat."

Wintersport ging gewoon door

Dat zegt ook Gowri Gopalakrishna, als infectieziektenepidemioloog destijds betrokken bij de bestrijding van het sars-virus in Singapore. Ze doet nu bij VUmc onderzoek naar medische research. Zij vermoedt dat de psychologische neiging bestaat om risico’s te onderschatten als je een gevaarlijke pandemie niet zelf hebt meegemaakt. "Je moet juist zorgen dat je paraat bent voor dat moment, voor alles, want anders overvalt het je: testcapaciteit, ic-capaciteit, beademing, persoonlijke beschermingsmiddelen."

"Virussen als deze zijn verraderlijk. Ze verspreiden zich razendsnel, ongezien, onder de radar. Ik denk dat de Nederlandse beleidsreactie te afwachtend was. Zeker toen we in februari de verspreiding overal zagen toenemen, het dodental zagen stijgen en overduidelijk was dat Covid-19 een zeer risicovol, grillig virus is. Maar het reizen ging gewoon door, ook naar de wintersport. Carnaval ging gewoon door. De import via reizigers en vliegverkeer ging gewoon door, zonder controle en opsporing, zonder te testen."

Onderschat

"We hebben te laat gezien hoe ernstig het was", zegt een betrokken burgemeester. Terwijl de hele wereld in brand stond, hebben wij gewacht met blussen tot de brand ontstond, terwijl je het dak alvast nat had kunnen houden, verzucht een insider in een regionale crisisorganisatie.

Niet alle betrokkenen delen die mening. "Achteraf kijk je altijd een koe in de kont", zegt een topambtenaar. Hij wijst erop dat alle landen de impact en de verspreiding van het virus hebben onderschat. Toen de rijksoverheid eenmaal de crisisstructuur had geactiveerd, kwam de crisisbestrijding wel degelijk op gang.

Ver-van-mijn-bedshow

Wie wil begrijpen wat er is gebeurd, moet terug naar januari. De lockdown in China was een ver-van-mijn-bedshow. Experts waren wereldwijd gealarmeerd. Dit kon weleens een zeer ernstige uitbraak zijn, met een hoog sterftecijfer.

Het was de reden om het Outbreak Management Team (OMT) bijeen te roepen. Ook de eerste RIVM-cijfers waren verontrustend. In het Bestuurlijk afstemmingsoverleg infectieziektebestrijding (BAO), bestaande uit topambtenaren van het ministerie van Volksgezondheid, de GGD, en lokale bestuurders, werd al gewaarschuwd voor een groot tekort aan persoonlijke beschermingsmiddelen buiten de ziekenhuizen. 

Weinig bewijs

Toen het RIVM later naar de Chinese data en de andere internationale gegevens ging kijken, werden de eigen scenario's juist minder alarmerend. Het leek er volgens de deskundigen op dat de Chinese aanpak effectief was geweest. Dat er wel verspreiding was, maar niet heel eenvoudig.

Omdat het RIVM zich – net als de WHO – wil laten leiden door wat wetenschappelijk vaststaat en omdat de lockdown in China inderdaad effectief leek, was de kans op verdere verspreiding geringer. Er waren aanvankelijk slechts enkele gevallen buíten China. Dat duidde erop dat het beheersbaar zou zijn.

'Een soort griep-plus'

Het aanvankelijke crisisgevoel maakte plaats voor terughoudendheid en behoedzaamheid. Modellen werden bijgesteld. Volgens goed ingevoerde bronnen ging het RIVM er in februari vanuit dat corona eigenlijk niet veel erger zou zijn dan de jaarlijkse griepgolf. "Dat was de mindset, een soort griep-plus. Men hield intern toen rekening met een sterfte van 0,3 tot 0,4 procent. Ach, een soort seizoensgriep. Valt te overzien."

Het RIVM wil geen paniek zaaien. Politici willen dat ook niet. Dat is de reden waarom Thierry Baudet nul op het rekest kreeg toen hij eind januari in de Tweede Kamer om een debat vroeg en waarom begin februari de PVV geen poot aan de grond kreeg toen die partij – samen met Forum en Van Haga – het vliegverkeer van en naar China wilde stilleggen en een voorbereiding wilde op inktzwarte scenario's.

Kantelpunt

Maar in de derde week van februari groeit toch ook in Den Haag de onrust. In fracties wordt voor het krokusreces, dat op 19 februari begint, ongerust de vraag gesteld of Nederland er écht wel klaar voor is. Achter de schermen ontstaat politieke spanning – is het kabinet niet te laks? Is het RIVM niet te sussend? "Er was te weinig tegenspraak, en onder wetenschappers te veel group think", zegt een insider.

Een oppositiepoliticus: "Het is begrijpelijk dat een kabinet zich beroept op experts, maar er wordt politiek verstoppertje gespeeld. Na de experts is er altijd de eigen, politieke afweging." Maar het kabinet blijft terughoudend.

In die vakantieperiode nemen de zorgen hand over hand toe. Ook binnen regeringspartijen CDA en D66 rijzen vragen over vliegbewegingen en of het kabinet wel voldoende doet in de strijd tegen het virus. De vragen leiden tot ergernis bij met name coalitiepartner VVD. Die vindt dat het kabinet niet moet worden gestoord met allerlei vragen. Het kabinet is een crisis aan het managen.

Te weinig aandacht voor verpleeghuizen

In die sfeer begint de maand maart met geruststellende geluiden. Scholen blijven open, handen schudden is geen probleem en Nederland is goed voorbereid. Pas op 9 maart doet premier Rutte het handen schudden in de ban (om vervolgens zelf de hand van RIVM-chef Jaap van Dissel te schudden). En op 15 maart volgt dan het besluit scholen en horeca te sluiten.

Omdat het kabinet koste wat kost Italiaanse toestanden in ziekenhuizen wil voorkomen, is daar veel aandacht voor. "Alle aandacht ging naar ic's en beademingsapparatuur. We hadden te weinig aandacht voor de verpleeghuizen en thuiszorg", zegt een ingewijde. Pas op 20 maart wordt bezoek aan verpleeghuizen niet langer toegestaan. Achteraf had dat veel eerder moeten gebeuren, zeggen betrokkenen.

Wintersport

En met de kennis van nu had Nederland alle wintersport naar Italië en Oostenrijk moeten verbieden, vertelt een bron, want veel Nederlandse besmettingen kwamen uit die gebieden. Want ook als al duidelijk wordt dat Italië een besmettingshaard is, gaan vluchten door. Nederland handelsland is huiverig om vliegverkeer te verbieden – met passagiersvliegtuigen komen ook goederen mee. Als code rood voor Noord-Italië op 8 maart geldt, duurt het nog vijf dagen voordat vluchten worden verboden.

Alles overziend mag worden geconcludeerd dat het kabinet en het RIVM in het begin de ernst van het virus hebben onderschat en te laat actie hebben ondernomen. Of, in de woorden van een hoge regeringsbron: "Terugkijkend hadden we reizen naar Oostenrijk moeten verbieden en verpleeghuizen eerder op slot moeten doen."

Zandstorm

De beslissingen en afwegingen van het kabinet worden onderzocht. Inmiddels is de Onderzoeksraad voor de Veiligheid officieel gevraagd om de crisisaanpak te evalueren. Een eerste stap, aldus betrokkenen, want in Den Haag wordt alom verwacht dat een parlementaire enquête volgt. 

Ondertussen is de coronacrisis nog lang niet voorbij. De zorgcrisis verandert nu in een economische crisis en sociaal-maatschappelijke crisis die Nederland niet eerder heeft meegemaakt. Daarnaast blijft het virus onvoorspelbaar. Een lid van crisisteam verzucht: "We rijden niet meer af op een afgrond, maar nog altijd in een zandstorm."