Achter de schermen: hoe het kleine Nederland telkens nieuwe wapens voor Oekraïne regelt
Sinds het begin van de oorlog kan Oekraïne rekenen op steun van het Westen. Ook van Nederland. Was Den Haag eerst aarzelend, inmiddels is zelfs de verwachting dat uiteindelijk Nederlandse F-16-vliegtuigen naar Oekraïne worden gestuurd. Wat gebeurt er achter de schermen? Een reconstructie van onze politieke redactie: over speeddaten met Zelensky, het overleg met Washington en de internationale toekomst van Mark Rutte.
Moldavië, 1 juni. In een zaal op een bovenverdieping van het Mimi-kasteel in het dorpje Bulboaca is de Oekraïense president Zelensky aan het 'speeddaten' met Westerse leiders. Bijna veertig Europese landen zijn bij elkaar om een signaal aan Moskou te geven en Westerse leiders willen allemaal met de kleine oorlogspresident overleggen.
In de hoek zit Zelensky aan tafel met zijn adviseurs. Allemaal in legergroen, een scherp contrast met de Europese delegaties in pak of mantelpak. Zelensky is net klaar met de Portugezen, knuffelt premier Costa en loopt naar het volgende groepje. De F-16-coalitie staat te wachten: premier Rutte, de Britse premier Sunak, de Deense premier Frederiksen en de Belgische premier De Croo.
Die landen gaan Oekraïense piloten trainen voor de F-16's. De Deense premier poseert nog even voor een foto met Zelensky. Maar dit is meer dan een fotomoment. Zelensky en de premiers kijken zenuwachtig naar de televisiecamera's. Wordt het geluid van hun gesprek ook opgenomen? "No audio", roept iemand. Cameramensen en fotografen moeten vertrekken. Het échte onderhandelen over meer steun aan Oekraïne gaat meteen verder.
Niet vanzelfsprekend
Die Westerse steun gaat verder dan alle betrokkenen hadden verwacht. In februari 2022, aan het begin van de inval, is het Westen nog terughoudend. Den Haag stuurt weliswaar gevechtshelmen, scherfvesten en honderd scherpschuttersgeweren, maar is in het begin huiverig om zware wapens te sturen.
Dit artikel is tot stand gekomen door achtergrondgesprekken met verschillende betrokken bewindspersonen, politici, ambtenaren en diplomaten. Vanwege de gevoeligheid willen betrokkenen niet met naam geciteerd worden.
Zelfs in de top van het kabinet houdt men rekening met een 'kleine' variant van de oorlog: dat de Russische president Poetin alleen de gebieden in de Donbass zal veroveren. Maar het wordt een volledige oorlog tegen Oekraïne. Russische troepen naderen zelfs hoofdstad Kyiv. Dan blijkt dat Oekraïne standhoudt en Zelensky niet vlucht. Het Westen voert de militaire steun op.
En hoe. Nederland stuurt pantservoertuigen, tanks, raketten, mitrailleurs en mijnenjagers. Wat eerst onbespreekbaar of ondenkbaar was, wordt toch geleverd. De zware Pantserhouwitsers, dure Patriot-raketten, Leopard-tanks en binnenkort misschien F-16-vliegtuigen - als de Verenigde Staten toestemming geven. Goedkeuring van de VS is nodig: het land is de fabrikant van de F-16 en dit besluit kunnen Europese landen alleen nemen in overleg met hun belangrijkste bondgenoot.
Een betrokkene schetst hoe het werkt: elk verzoek begint met een wens uit Kyiv. Meestal overlegt een klein groepje van gelijkgestemde landen over meer steun. Die halen dan weer andere landen over. Nederland zit opvallend vaak in de voorhoede.
Het zwaarste geschut
De eerste grote doorbraak is het leveren van de Pantserhouwitsers, het zwaarste geschut van de Nederlandse landmacht. Vorig jaar is er topoverleg tussen Kyiv, Berlijn en Den Haag. De Duitsers aarzelen. Is het leveren van dergelijke zware wapens niet een brug te ver? Pas als Nederland overstag gaat en toezegt het leveren van de Pantserhouwitsers te onderzoeken, zegt Duitsland ook toe om de leveranties te onderzoeken.
Tot scherpe politieke discussies leidt de steun aan Oekraïne niet of nauwelijks. In de top van het kabinet zitten de meest betrokken bewindslieden al maanden op één lijn. Rutte, Hoekstra (Buitenlandse Zaken) en Ollongren (Defensie) vinden allemaal dat Oekraïne op alle mogelijke manieren geholpen moet worden. Die eensgezindheid is de grote motor achter de Nederlandse steun voor Oekraïne, zeggen insiders. De drie bewindslieden benadrukken in talloze debatten, interviews en persconferenties dat Poetin gestopt moet worden. "Als we één ding weten uit de Tweede Wereldoorlog, is het dat het niet stopt bij één land als we toegeven aan bruut geweld en expansionisme", zei Rutte in september. "Dat weten we van Hitler."
Ook de regeringscoalitie zit meestal op een lijn over Oekraïne. Er was in het begin twijfel of D66 dit keiharde oorlogsbeleid zal steunen, zo zegt een hoge kabinetsbron. Dat VVD en CDA meer geld voor defensie willen en bereid zijn tot wapenleveranties, was te verwachten. Maar ook regeringspartij D66 geldt inmiddels als aanjager: voor meer defensie-uitgaven, meer wapenleveranties en een Europese toekomst voor Oekraïne. Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma was zelfs een van de eerste Nederlandse politici die voluit pleitte om F-16's naar Oekraïne te sturen.
De macht van Washington
Toch beslist Nederland niet alleen. Het is constant afstemmen. Met gelijkgestemde Europese landen, maar vooral met de belangrijkste bondgenoot: de Verenigde Staten. Zo was het leveren van de tanks een gespreksonderwerp tussen Rutte en de Amerikaanse president Joe Biden. Maar vooral Ruttes ambtenaren, zoals de raadsadviseur buitenlandse zaken, hebben korte lijntjes met Washington. Het Oekraïnebeleid komt uit de National Security Council, met aan het hoofd Jake Sullivan, de topadviseur van de president.
Dáár wordt de koers uitgezet en de grens bewaakt: hoe kan het Westen Oekraïne helpen, zonder te veel escalatie richting Rusland? Zo zegt Nederland al een tijdje dat het leveren van F-16's geen taboe is, maar heeft de Amerikaanse president tot nu toe alleen toestemming gegeven voor trainingen voor Oekraïense piloten.
Het kleine Nederland kan niets afdwingen of eisen van de VS. Maar wel voorzichtig aandringen. 'Gently pushing' wordt dat genoemd. Een hooggeplaatste bron vergelijkt de Haagse strategie met een bromvlieg. "Blijven zoemen, maar op tijd stoppen voordat je… *pats* wordt platgeslagen."
Ook met andere Europese landen wordt nauw overlegd. Rutte schakelt zelf met de Duitse bondskanselier Scholz of de Franse president Macron. Door zijn jarenlange ervaring is de invloed van de Nederlandse premier maximaal, zien betrokkenen. Het verbetert de positie van Nederland in de EU en in de NAVO.
Ook in Nederland zelf is de tijdgeest veranderd: waar de eerste kabinetten-Rutte juist fors bezuinigden op defensie, is de tijd volledig veranderd. Zelfs linkse oppositiepartijen steunen de miljardeninvesteringen in de krijgsmacht. Nederland stijgt ook op de interne ranglijst van de NAVO, waar landen worden gerangschikt op hun defensie-uitgaven: Nederland zit op hetzelfde niveau als Spanje.
Rutte naar de NAVO?
Internationaal wordt Ruttes naam regelmatig getipt als nieuwe secretaris-generaal van de NAVO. Hij ontkent zelf en bezweert dat hij in Den Haag wil blijven. Ook de naam van de Deense premier Frederiksen wordt genoemd als een mogelijke kandidaat. Het moet een regeringsleider worden, verwachten insiders - dat betekent dat andere potentiële Nederlandse kandidaten als defensieminister Ollongren of voormalig minister en VN-gezant Hennis het niet zullen halen.
Een andere optie is dat de termijn van de huidige NAVO-baas, de Noor Jens Stoltenberg, opnieuw wordt verlengd. Rutte zegt dat hij liever gaat lesgeven na zijn premierschap. Maar zelfs in de nabije omgeving van de premier wordt het onvoorstelbaar geacht dat iemand met zijn ervaring op het internationale toneel daar nooit iets mee zal doen.
De toekomst
Het Westen, en dus ook Nederland, blijft doorgaan met wapenleveranties aan Oekraïne. Dat er op een gegeven moment F-16's geleverd gaan worden, verwacht iedereen. Maar niemand zegt het hardop, in afwachting van toestemming van de Amerikaanse president Biden. Zo raakt het Westen steeds verder betrokken bij de oorlog in Oekraïne.
Gaan Oekraïne en het Westen nog verder samenwerken in de strijd tegen Rusland? Dat is een van de belangrijkste onderwerpen op de aanstaande NAVO-top in Litouwen, begin juli. Wordt Oekraïne ooit NAVO-lid, zoals in 2008 is afgesproken? Er werd nooit een concreet plan voor gemaakt. Komt dat plan er nu wel? En moet het Westen ondertussen veiligheidsgaranties afgeven aan Oekraïne? Achter de schermen wordt veel gediscussieerd, maar een concrete afspraak is er nog niet.
Een einde aan de oorlog verwacht niemand op korte termijn. Een vredesakkoord is ver weg. Vorig jaar hoopten diplomaten nog op een laatste offensief, zodat Kyiv en Moskou hun toevlucht vervolgens zouden zoeken tot gesprekken. Maar de hoop op snelle vrede is weggesmolten. Voorlopig blijft Nederland een van de koplopers op het gebied van wapens en steun aan Oekraïne.
