Kabinet verbreekt financiële afspraak om laatste drie JSF's te kopen

Dat zit zo: het ministerie van Defensie heeft de speciale status van het project gehaald. Hierdoor is het mogelijk om tegenvallers door een ongunstige dollarkoers, op te vangen uit de algemene pot die het ministerie hiervoor heeft.

Het gevolg hiervan is dat er meer geld naar de JSF kan en dus de weg ook vrij is om eventueel meer JSF's te kopen. En dat heeft weer gevolgen voor andere investeringen voor het leger, tenzij er meer budget naar Defensie gaat.

Politiek gevoelig

Het afbreken van dit zogeheten financiële hek ligt politiek gevoelig, want het is strijdig met de financiële afspraken die in 2013 zijn gemaakt. Afspraken die werden gemaakt om toenmalig regeringspartij PvdA te laten instemmen met de omstreden aankoop.

"Het zou toch onvoorstelbaar zijn dat in een tijd dat schandaal na schandaal zich bij defensie opstapelt en men materieel en personeel bij defensie niet op orde heeft, we miljarden aan extra geld in straaljagers gaan stoppen", zegt Isabelle Diks, Tweede Kamerlid van GroenLinks. "Bovendien wil defensie ook al miljarden steken in nieuwe onderzeeboten."

Hoe zat het ook al weer?

De JSF vervangt de F16's, die tegen de tijd dat de JSF geleverd zal worden aan het einde van hun levensduur zijn. Het toestel wordt gebouwd door het Amerikaanse defensieconglomeraat Lockheed Martin. Onder andere Groot-Brittannië, Israël en de Verenigde Staten kopen de F-35, zoals het toestel officieel heet, ook.

Alleen als er een maximumbedrag zou komen voor de aankoop, ging de PvdA akkoord. Dat plafond kwam er; 4,5 miljard voor de koop, 270 miljoen per jaar voor het gebruik. De PvdA ging door de pomp, onder voorwaarde dat 10 procent van de bedragen als reserve voor tegenvallers zou dienen, maar niet voor valutaire tegenvallers.

Steeds minder

Deze afspraak heeft er voor gezorgd dat het oorspronkelijke aantal JSF's dat Nederland kon bestellen door de jaren heen daalde van 85 naar 56 naar 37. Het toestel werd namelijk steeds duurder om te bouwen, en omdat het aankoopbedrag was gemaximeerd, daalde het aantal toestellen dat gekocht kon worden.

Om de laatste drie JSF's te kunnen kopen moet het kabinet al tot het uiterste gaan met het budget. Een deel van het budget dat bedoeld is om tegenvallers op te vangen, wordt aan het aankoopbudget toegevoegd. Het gaat om 294,9 miljoen euro, zo valt te berekenen op basis van de jaarrapportage.

Kleiner bedrag voor tegenvallers

Het gereserveerde bedrag voor tegenvallers daalt hierdoor naar 120,8 miljoen euro. Dat is genoeg volgens TNO, dat onderzoek deed naar de risico's. Het project is vier jaar verder en dus is de periode waarvoor de stroppenpot bedoeld is korter geworden. Daarom kan een deel ervan worden gebruikt om de bestelling voor de laatste drie gevechtsvliegtuigen te plaatsen.

Maar als de dollarkoers zich ongunstig ontwikkelt dan is er een probleem. Want niet alleen de laatste drie toestellen moeten nog betaald worden, dat geldt voor nog eens 32 toestellen. 

Deels betaald

Die zijn weliswaar al besteld, maar nog niet allemaal helemaal betaald. Nederland heeft tot nu toe alleen de twee testtoestellen helemaal afbetaald. 32 toestellen zijn besteld en 'deels betaald', laat een woordvoerder weten.  

Zeker is in ieder geval dat van het totale budget voor de JSF tot nu toe 920 miljoen is uitgegeven en voor in totaal 1,66 miljard een contract is getekend. Voor de rest van het budget, bijna 3,2 miljard euro, loopt defensie dus nog een valutarisico.

Gefaseerd aankopen

Dat nog niet alle contracten getekend zijn, heeft te maken met de gefaseerde aankoop van de toestellen, de zogeheten Block Buy. Dat is om te kunnen profiteren van eventuele prijsdalingen en het nadelige effect van prijsstijgingen te verkleinen. Dat eerste lijkt ook te gebeuren, de stuksprijs van de JSF daalt, onder meer door een recente megaorder van het Amerikaanse leger. 

Dat levert het kabinet een voordeel van 66 miljoen euro op, blijkt uit de brief van staatssecretaris Visser aan de Tweede Kamer over de aankoop van de laatste drie toestellen.

Risico blijft

Maar het risico van een ongunstige wisselkoers blijft. De toestellen worden uitgesmeerd over meerdere jaren betaald. Dat gebeurt in dollars, maar de begroting van Defensie is uiteraard in euro's. Voor iedere cent dat de dollar stijgt, moet er dus meer in euro's worden betaald.

Het kabinet wil voor eens en altijd van de potentiële problemen door valutaschommelingen af, schreef het al in het regeerakkoord. En dat is gelukt, door de aparte status te laten vervallen, waardoor het project als een normaal investeringsproject bij defensie meetelt. 

Er verandert nu niets

De maatregel wordt op Prinsjesdag meegedeeld in de Jaarrapportage over het project, gevolgd door de opmerking dat het project- en exploitatiebudget hierdoor 'nu niet' verandert.

Of dit betekent dat het kabinet overweegt om meer JSF's te kopen, wil het ministerie niet zeggen. "Binnen de huidige begroting is uitbreiding van het aantal F35's niet voorzien", is het enige dat een woordvoerder er over kwijt wil. 

Het is juist het woordje 'nu' dat de Rekenkamer, de onafhankelijke controleur van de overheidsfinanciën, beweegt 'expliciete aandacht' te vragen. "We constateren dat er iets gebeurt dat afwijkt van wat er eerder is afgesproken. Een uitvoerig besproken afspraak tussen kabinet en Kamer, waar de Algemene Rekenkamer indertijd met onderzoek bij betrokken was. Dit is een verandering die de minister wil doorvoeren, daar wijzen wij de Kamer op", verklaart een woordvoerder.

Interne accountant wil uitleg

Behalve de Algemene Rekenkamer is de stap ook opgevallen bij de Auditdienst Rijk, de interne accountant van de overheid. Zij hebben naar aanleiding van 'de bewering' dat de projectstatus is vervallen om meer uitleg gevraagd, staat in het accountantsrapport dat hoort bij de jaarrapportage.

Op basis van die uitleg concludeert de ADR dat het besluit om de projectstatus te laten vallen is genomen op 24 augustus, na een overleg tussen de minister Ank Bijleveld en staatssecretaris Barbara Visser van Defensie en minister Wopke Hoekstra van Financiën.

Het ministerie wil verder niets kwijt over hoe het besluit de projectstatus te laten vervallen tot stand is gekomen, omdat de Kamer daar eerst over geïnformeerd zal worden. 

Voorsorteren

Wat de precieze consequenties van de stap zijn, daar wil de woordvoerder van de Rekenkamer niet over speculeren, maar het lijkt volgens hem wel 'op voorsorteren op een besluit dat op een later moment mogelijk gaat komen'. Dat dit de aankoop van meer toestellen zou kunnen zijn, sluit hij niet uit.

"Als de Kamer dit niet blokkeert, dan biedt het de mogelijkheid aan de minister om het budget voor de JSF te verhogen, als ze dat kan vinden en de Kamer daar mee instemt", legt hij uit.

Motie GroenLinks

Als het aan de oppositie ligt, zal dat niet gebeuren. GroenLinks wil dat de situatie blijft zoals die is, Isabelle Diks zal daar een motie voor indienen bij het debat over de begroting van het materieel van het leger, op 5 november.

'Voor het lapje gehouden'

Zij voelt zich 'op z'n zachts gezegd voor het lapje gehouden en op het verkeerde been gezet'. "Dit was een belangrijke belofte aan de Kamer. De Kamer was bang voor hoog oplopende kosten van de straaljager. Dat is ook precies wat er is gebeurd: van de 85 straaljagers die we wilde aanschaffen, kunnen we er met het vastgestelde budget nu nog maar 37 kopen", zegt Diks.

Volgens haar is de stap van het kabinet bedoeld om toch meer JSF's te kunnen kopen. "37 was altijd al een gek aantal. Daarmee kun je 4 toestellen in het buitenland inzetten, en dan houden we er niet eens rekening mee dat er toestellen kapot of verloren kunnen gaan."

'Aankoersen op meer JSF's'

Ook haar collega van de SP is bang voor zo'n scenario. "Ik vrees dat men aankoerst op het aanschaffen van meer JSF's en daar constructies voor aan het verzinnen is", reageert Sadet Karabulut van de SP. Dat het kabinet de JSF geen speciaal project meer vindt, daar is zij het niet mee eens: "Het is en blijft een zorgenkindje, geen regulier project."

De crux zit hem ook volgens haar in het woordje 'nu', zoals Defensie dat gebruikt. "Het kan meer kosten, het kan minder kosten, we weten het simpelweg niet", aldus Karabulut.

Erik Mouthaan ging in 2013 op bezoek in de fabriek in Texas: