Ook Nederlandse wateren liggen vol met oude munitie: 'Tikkende milieutijdbom'

De bodems van zeeën, meren en rivieren liggen over de hele wereld bezaaid met oude granaten, kogels, mijnen en andere munitie. Zo maakte Zwitserland onlangs bekend 50.000 euro uit te loven voor het beste idee om de munitie daar op te ruimen.

"Vanaf de Eerste Wereldoorlog tot 1990 vonden de meeste landen het heel normaal om oude munitie in het water te dumpen", zegt Gerard Zondervan, munitie-expert bij Reaseuro, een bedrijf gespecialiseerd in alles wat met explosieven en munitie te maken heeft. "Pas veel later begon men na te denken over de gevolgen voor het milieu."

In zee smijten kost niks

De levensduur van veel munitie is zo'n 30 jaar, legt Zondervan uit. Maar als de granaten en de kogels mee zijn geweest op buitenlandse missies in warme of vochtige landen, kan die levensduur zomaar halveren. "Na de houdbaarheidsdatum wordt de lading van munitie instabiel", zegt hij. "Dan moet je er van af als land. Er waren dan grofweg twee opties: laten ontmantelen door een gespecialiseerd bedrijf. Of in zee smijten. Het eerst kost veel geld, het tweede kostte niks. Dus dat deden ze. Massaal."

Op deze beelden zie je hoe dat ging:

Dat bevestigt Herman Roozenbeek van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie. Hij vertelt dat het ook in Nederland lange tijd gebruikelijk was overtollige munitie in zee te dumpen: "Zeker in eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog was het belangrijk dat snel op te ruimen. Er was veel munitie over, dat leverde veel gevaar op. Toen ging het dus in zee en deels in de Oosterschelde. Pas later kwam de realisatie dat dit gevaar kon opleveren."

De munitie ligt volgens Roozenbeek op de bodem van verschillende Nederlandse wateren: de Noordzee, de Waddenzee en de Oosterschelde. In dit laatste water bijvoorbeeld heeft Defensie tussen 1945 en 1967 zo'n 30.000 ton aan oude munitie gedumpt over een gebied van 800 meter tot anderhalve kilometer, in een kuil die 'het Gat van Zierikzee' wordt genoemd. Boten mogen hier wel varen, maar niet hun anker uitgooien om de bodem niet te verstoren.

Dumpen in een ravijn

Volgens Roozenbeek voert TNO regelmatig onderzoek uit naar de vervuiling en explosiegevaren op deze locaties. Zo wees een TNO-onderzoek in 2020 uit dat de vervuiling in de Oosterschelde meeviel: "Ondanks de verregaande aantasting van de munitieartikelen werden slechts lage concentraties munitiegerelateerde componenten in het water en in de waterbodem aangetroffen."

Ook andere plekken dan zeeën of meren waren in sommige landen reguliere stortplaatsen, zegt munitie-expert Zondervan. "Denemarken heeft bijvoorbeeld een grote voorraad gedumpt in een van de grootste havens van het land. Frankrijk heeft het jarenlang gedumpt in ravijnen in gebieden die vroeger afgelegen en onherbergzaam waren. Dat wordt nu een groot probleem, omdat hikers en andere toeristen steeds vaker in deze gebieden komen."

Het is een wereldwijd probleem, zegt Zondervan. Ook voor de kusten van Amerika liggen gigantische hoeveelheden - mede omdat de VS altijd veel wapentuig geproduceerd heeft.

Volgens Zondervan is goed bijgehouden waar al dat wapenafval ligt. Daardoor kon in Engeland de bouw van een grote brug niet doorgaan: op de plekken waar de pijlers moesten komen, lagen velden met munitie. Voor de aanleg van windparken op zee is het ook een groot probleem, om dezelfde reden zijn veel locaties niet geschikt.

Zwitserse beloning

Onlangs werd het probleem door Zwitserland aangekaart: daar liggen de bodems van de meren in het land vol met oude munitie. Zwitserland looft 50.000 euro uit voor de meest praktische oplossing om het op te ruimen. In het Vierwoudstrekenmeer, bij de stad Luzern, ligt bijvoorbeeld zo'n 3300 ton aan munitie in de diepte. In het Meer van Neuchâtel ligt zelfs 4500 ton.

Reaseuro heeft bij de Zwitsers een plan ingediend om de munitie daar op te ruimen, zegt explosieven- en munitie-expert Ad van Riel, de oprichter van Reaseuro: "In Zwitserland willen we de munitie ter plekke neutraliseren. Dat betekent: de munitie ter plekke uit elkaar halen, en de grondstoffen teruggeven aan de economie. De explosieve stoffen flegmatiseren we, wat betekent dat we ze kunnen verbranden en er energie mee kunnen opwekken."

Dat gebeurt met hoogwaardige technologie, legt Van Riel uit: "Onder andere met een robotarm en met lerende software. Daardoor hoeven we de gevaarlijke stoffen niet te verplaatsen, we verwerken ze in het gebied waar ze liggen."

Mosterdgas

Lange tijd leek deze manier van 'afvalbeheer' lekker efficiënt, maar na verloop van tijd begonnen de stalen hulzen van kogels en granaten te roesten, waardoor de inhoud weglekt en in het water terechtkomen. "In munitie zitten allerlei chemicaliën", zegt Zondervan. "Daar zitten kankerverwekkende stoffen bij en allerlei chemische stoffen die heel schadelijk zijn voor het milieu en het zeeleven. Als we het niet opruimen, lopen we het risico dat daar over 100 jaar niks meer groeit of leeft. Deze vervuiling vergiftigt de voedselketen in slow motion."

In België is het probleem nog veel ernstiger, omdat daar munitie uit de Eerste Wereldoorlog gedumpt is. "In die munitie zaten nog strijdgassen, zoals mosterdgas", zegt de munitie-expert. "Dat begint nu, na 100 jaar, vrij te komen en naar boven te borrelen. Voor de Belgische kust ter hoogte van Knokke ligt een oude munitiestortplaats, genaamd De Paardenmarkt. Daar moet de scheepvaart omheen varen omdat die giftige gassen daar levensgevaarlijk zijn."

Sinds 1990 zijn dumpingen in zee wereldwijd verboden. Sindsdien verschepen veel landen hun oude munitie naar ontwikkelingslanden waar ze de munitie gecontroleerd tot ontploffing brengen. "Op dit moment gaat veel van deze munitie ook naar Oekraïne", zegt Zondervan.

Volgens hem komen sommige landen, waaronder dus Zwitserland, voorzichtig in actie om het probleem aan te pakken. Maar dat is 'nog erg mondjesmaat', zegt hij. In Amerika wordt erover gesproken. Frankrijk denkt na over hoe de stortingen in de ravijnen opgeruimd moeten worden. Duitsland is nog het verst: daar is 100 miljoen euro vrijgemaakt 'om een eerste batch' uit het water te halen en te laten ontmantelen.

Bubbel op de bodem

Nederland heeft zo'n stap nog niet gezet, zegt Zondervan. "Wij werken wel samen met Defensie en TNO om overtollige munitie circulair te ontmantelen. Maar dat gaat dus om munitie die nog op het droge is."

Er zijn, behalve de robotarm, nog meer manieren om munitie uit het water te halen, maar afgezien van Duitsland zijn er nog geen landen die deze technieken in de praktijk inzetten, hoofdzakelijk omdat ze duur zijn. "Met speciale vaartuigen kunnen we zo nodig munitie van de bodem halen en ze op het droge ontmantelen", zegt Zondervan. "In minder diepe wateren zoals meren en rivieren kunnen we andere technieken gebruiken. Bijvoorbeeld een locatie droogleggen door er damwanden omheen te zetten. Ook is het mogelijk een luchtdichte kamer op de bodem te maken, een soort bubbel waarin je dan kunt werken."