Tbs-klinieken overvol, veroordeelde wacht al twee jaar en eist bij rechter snelle behandeling

Het afgelopen jaar zijn 176 mensen veroordeeld tot tbs met dwangverpleging. Dat is een maatregel waarbij een veroordeelde aan zijn of haar stoornis wordt behandeld, om zo te voorkomen dat hij/zij opnieuw een misdrijf pleegt. Het aantal mensen dat jaarlijks 'uitstroomt' neemt ondertussen alleen maar af, waardoor er minder plekken vrijkomen.

Het tekort aan plekken in klinieken wordt daardoor alleen maar groter. Veroordeelden moeten nu maanden, soms wel jaren op hun behandeling wachten.

Kort geding

Vandaag dient dus een kort geding, aangespannen door tbs-advocaat Jan-Jesse Lieftink en Abdel Ytsma van Bureau TBS Advocaten. Hun cliënt is in 2019 tot tbs met voorwaarden veroordeeld voor mishandelingen en bedreigingen. In september 2022 werd zijn tbs met voorwaarden omgezet in dwangverpleging. Volgens Lieftink was dit omdat zijn cliënt tijdens verlof was weggelopen, waarmee hij zijn voorwaarden overtrad.

Die omzetting naar tbs met dwangverpleging is nu bijna tweeënhalf jaar geleden, maar zijn cliënt heeft nog geen tbs-kliniek gezien. "Hij staat sinds vorig jaar mei op de eerste plek op de wachtlijst bij een kliniek in Drenthe, maar hij is nog steeds niet geplaatst en heeft ook nog geen uitzicht op plaatsing op dit moment", zegt Lieftink.

En dat is een probleem. De man zit ondertussen opgesloten in een gewone gevangenis, in afwachting van een plekje in een kliniek. Daar krijgt hij volgens zijn advocaat zware medicatie, maar geen behandeling. Afgelopen januari liepen de frustraties zo hoog op dat hij een van de gevangenisbewaarders in Zwolle probeerde neer te steken met een broodmes. "Gelukkig viel het mee met de ernst van het letsel van de bewaarder", zegt de advocaat, "maar het laat wel zien dat zijn toestand hard achteruit gaat." Lieftink hoopt daarom door middel van het kort geding directe plaatsing in de kliniek af te dwingen.

Wat Lieftink betreft is het slechts een kwestie van tijd tot er daadwerkelijk een ernstig incident plaatsvindt in een gevangenis met mogelijk dodelijk gevolg. "Deze lange wachtlijsten gaan de komende tien jaar niet verdwijnen, tenzij er een keer echt iets helemaal misgaat. Dan moet je eens zien hoe snel dingen kunnen worden opgelost."

Te weinig plek

Er zijn dus niet genoeg tbs-plekken in Nederland om aan de huidige vraag te voldoen. "Momenteel zijn alle bedden in tbs-klinieken gevuld", zegt Hyacinthe van Bussel, voorzitter van TBS Nederland. De wachttijd loopt daardoor op. "Patiënten die langer dan een jaar wachten zijn inmiddels geen uitzondering meer."

Advocaat en tbs-expert Job Knoester benadrukt het probleem. "Er zijn meerdere mensen die nu voor de rechter moeten komen voor de verlenging van hun tbs-behandeling, terwijl ze nog in de gevangenis zitten", zegt hij. Terwijl zo'n besluit over een verlenging na twee jaar pas wordt genomen. "Dat is heel ernstig. Het gaat om mensen met een psychische ziekte, die behandeld moeten worden. En die behandeling stellen we uit. We sluiten ze op, terwijl ze geen straf hebben."

"Hoe langer je wacht met de behandeling, hoe moeilijker het is om die op te starten", vervolgt Knoester. Advocaat Lieftink is het daarmee eens. "De behandeling duurt daardoor alleen maar langer. Je zet als het ware iemand met bijvoorbeeld een gebroken arm in de wachtkamer bij de huisarts. De patiënt krijgt wel medicatie om de pijn wat te verzachten, maar de operatie blijft uit. Je laat iemand wachten op een operatie, waarvan onduidelijk is wanneer die gaat plaatsvinden. Dat kan maanden, zelfs jaren duren."

Vaker tbs opgelegd

Een bijkomend probleem is dat steeds meer mensen tbs opgelegd krijgen. "Het is een feit dat rechters vaker tbs opleggen", zegt Van Bussel. Die trend is eigenlijk sinds 2017 zichtbaar, het jaar waarin Anne Faber werd vermoord. De dader was de toen 28-jarige Michael P., die door niet mee te werken aan psychologisch onderzoek rond een eerdere veroordeling geen tbs opgelegd had gekregen.

Rechters zijn zich sinds 2017 volgens Knoester meer gaan realiseren dat ze ook tbs kunnen opleggen aan iemand die onderzoek weigert, mits ze een stoornis kunnen vaststellen. "De kennis over tbs is bij rechters de laatste jaren vergroot", stelt ook Van Bussel.

Alleen zijn er vlak voor de zaak-Anne Faber juist drie tbs-klinieken gesloten, stelt advocaat Knoester. Sindsdien zijn er geen klinieken meer bijgekomen. En het personeel dat in de gesloten klinieken werkte, is naar ander werk op zoek gegaan. "Anderhalf jaar geleden was ik in klinieken in België en daar lopen nu mensen die vroeger in Nederland werkten." Als er klinieken in Nederland bij komen, is het dus maar de vraag of er ook personeel beschikbaar is om er te werken.

Ondertussen stokt de uitstroom bij klinieken. Volgens TBS Nederland nam het aantal mensen van wie de tbs onvoorwaardelijk werd beëindigd de afgelopen jaren af. Zo lang mensen niet uit een kliniek vertrekken, komt er ook geen nieuw plekje vrij. Bovendien zijn er te weinig zogenoemde doorstroomlocaties. Het gaat dan om locaties waar patiënten heen kunnen die niet meer de beveiliging van een tbs-kliniek nodig hebben, maar wel behandeling in bijvoorbeeld een GGZ-instelling of een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking.

Wat is de oplossing?

"Het hele systeem zit volstrekt verstopt", zegt advocaat Lieftink. Volgens hem moeten rechters op dit moment even stoppen met het opleggen van tbs. Hij roept rechters op om vaker alternatieven te kiezen, zoals tbs met voorwaarden. Een patiënt hoeft dan niet verplicht in een kliniek te verblijven.

Er moeten meer uitstroomplekken komen, zegt Knoester. En mensen moeten ook meer openstaan voor de uitstroom van mensen uit tbs-klinieken. Hij vindt dat nu soms te voorzichtig wordt gehandeld. "Ik ben ervan overtuigd dat veel mensen onterecht in tbs-klinieken zitten. Dan weten we niet zeker hoe gevaarlijk ze nog zijn, en zo lang we dat niet zeker weten kiezen we voor veiligheid."

Mensen die zich zorgen maken om de aanwezigheid van (voormalige) tbs-patiënten in hun buurt, zoals recent in Den Dolder na een dodelijk incident met een tbs'er, moeten zich wat Knoester betreft realiseren dat het nooit honderd procent veilig kan zijn. "We zeggen ook niet tegen elkaar: op de snelweg vallen jaarlijks zo veel doden, dus doen we de snelweg dicht. Tuurlijk wil je geen incidenten en geen criminaliteit, maar we gaan het ook niet uitbannen."

"Per jaar zijn er ongeveer 80.000 verlofmomenten en het aantal delicten is 0,15 procent", vervolgt Knoester. "Tuurlijk wil je dat niet, maar kom op. Honderd procent ga je niet halen. En een 9,85 is een rapportcijfer dat iedereen wil hebben."

Reactie ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV):

"Het is absoluut onwenselijk dat er ruim 200 tbs-passanten op een plek in Forensisch Psychiatrische Centra (FPC) moeten wachten om hun tbs-behandeling te beginnen", zegt staatssecretaris Ingrid Coenradie. Het niet doorstromen van patiënten zorgt namelijk ook voor extra druk op de capaciteit van gevangenissen, waar ook sprake is van een groot capaciteitsprobleem. "Een tbs-gestelde 'staat stil' in de strafrechtketen zo lang hij niet behandeld wordt", zegt Coenradie.

Het ministerie van JenV is bezig met het uitbreiden van de capaciteit. "Meerdere klinieken, zowel van het Rijk als particulier, zijn bezig met uitbreidingen. Op dit moment zijn in de begroting van het ministerie van Justitie en Veiligheid voldoende middelen opgenomen voor deze uitbreidingen." Die uitbreiding gaat 'op termijn' ruimte geven om nieuwe tbs-gestelden op te nemen, al wordt de exacte termijn niet verduidelijkt.

Daarnaast wordt er gekeken naar het verbeteren van de aansluiting tussen de forensische zorg en de reguliere zorg. Dat moet ervoor zorgen dat tbs-patiënten niet onnodig lang in klinieken verblijven. "Daarnaast zet de staatssecretaris in op betere doorstroom van hoog-beveiligde klinieken naar voorzieningen met een lager beveiligingsniveau, wanneer dat veilig en verantwoord is."