Leeftijdsgrens van 15 jaar voor social media? 'Niet optimaal, maar beter dan niks'

1. Wat is precies het voorstel?

De motie van D66, waar gisteren een Kamermeerderheid voor stemde, stelt dat er een leeftijdsgrens moet komen voor het gebruiken van sociale media zoals TikTok, Instagram, Snapchat en Facebook. In de motie wordt een grens van 15 jaar genoemd.

D66-Kamerlid Hanneke van der Werf motiveerde het voorstel eerder zo: "Verslavende algoritmes maken kinderen kwetsbaar, blijkt uit onderzoeken. Het houdt kinderen eindeloos bezig, verstoort hun slaap, concentratie en beïnvloedt de schoolprestaties. En het heeft invloed op het zelfbeeld van kinderen. Dit moeten we stoppen."

Staatssecretaris van Jeugd en Preventie Vincent Karremans (VVD) wil nog voor de zomer met een advies komen over een leeftijd vanaf wanneer kinderen sociale media kunnen gebruiken. Hij is van plan het onderwerp met andere Europese landen te bespreken.

De staatssecretaris denkt dat het verbod er is voordat zijn eigen (jonge) kinderen 15 jaar zijn, zei hij gisteren tegen RTL Nieuws:

2. Waarom is een leeftijdsgrens nodig?

"Omdat overmatig gebruik van sociale media op de korte én op de lange termijn schadelijk is voor kinderen", zegt ontwikkelingspsycholoog Steven Pont.

De algoritmes van sociale apps zijn zo ontworpen dat mensen, en vooral jongeren, niet weg te slaan zijn bij hun scherm. "Jongeren zitten dagelijks urenlang achter hun scherm en daardoor missen ze op latere leeftijd sociale vaardigheden die volwassenen wel horen te hebben", zegt hij. "Je leert zulke vaardigheden, en hoe je je verhoudt tot andere mensen, normaal op de speelplek. Als een klein kind een klap uitdeelt, wil niemand meer met je spelen. Dan pas je je gedrag aan. Zo zijn er honderden kleine vaardigheden die je spelenderwijs moet leren. Die missen veel jongeren. Je kunt dat later ook niet meer zo makkelijk inhalen."

Het gevolg: veel jongeren ervaren een gevoel van eenzaamheid. Pont: "Je kunt online 237 vrienden hebben en toch eenzaam zijn. Omdat online contact totaal iets anders is dan werkelijk, persoonlijk, verdiepend contact met drie of vier vrienden waarmee je optrekt in het leven."

Op de korte termijn zijn er volgens Pont twee belangrijke problemen: "Je gaat jezelf vergelijken met alle mooie, slanke en succesvolle mensen online, wat je zelfbeeld aantast. En online pesten is een gigantisch probleem. Vroeger was je thuis veilig voor pesters, tegenwoordig gaat het 24 uur per dag door."

Ook hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder wijst op de schadelijke effecten van sociale media: "Ik noem AI graag Afnemende Intelligentie. Het wakkert oppervlakkigheid aan, je hoeft nergens meer over na te denken. Niet-leuk-volgende, niet-leuk-volgende. Het stompt af." Net als Pont benoemt Scherder daarnaast het online pesten: "We hebben niet lang geleden een hersenscan gemaakt van een kind dat gepest wordt. Welke gebieden werden in de hersenen actief: precies dezelfde als bij fysieke pijn, bijvoorbeeld een gebroken been. Dat is ernstig en daar moet iets tegen gedaan worden."

Overigens zijn er ook mensen die juist wijzen op de positieve effecten van social media: kinderen die gepest worden, kunnen soms juist online troost vinden, is een tegenargument. "Ik denk niet dat sociale media alleen maar slecht zijn voor kinderen", zei socialmedia-expert Diederik Broekhuizen eerder tegen RTL Nieuws. "Toen ik jong was, waren deze apps een venster voor de wereld voor mij. Zo leerde ik dat homo zijn niet verkeerd is en dat er een prachtige wereld bestaat buiten het dorp waar ik opgroeide. Ik zag online dat er buiten mijn bubbel ook andere mensen waren."

3. Is 15 jaar een logische leeftijd?

"Die leeftijd is vreselijk arbitrair", zegt Scherder. "Ik weet eigenlijk niet waar ze het vandaan halen. Het brein ontwikkelt zich tot een leeftijd van 30. Dat geldt dus ook voor verslavingsgevoeligheid. De grens voor alcohol is 18 jaar, maar dat betekent niet dat alcohol drinken na die leeftijd niet meer schadelijk is. Maar goed, ik begrijp dat ze érgens een grens moeten stellen."

Ontwikkelingspsycholoog Pont vindt 15 jaar eveneens 'arbitrair', maar staat wel achter het voornemen: "Het had ook 14 of 16 kunnen zijn. 15 is niet optimaal, dan zou het veel hoger moeten liggen, maar 15 is misschien wel het meest haalbaar."

Dát er een grens gesteld wordt, zal kinderen helpen beschermen, denkt Pont. Hoe ouder we worden, des te beter we onze impulsen onder controle krijgen. Elk jaartje ouder kan daarbij helpen. "Het is een stap die kan helpen. Vergelijk het met alcohol: als je het verbiedt voor je kinderen, betekent het niet dat ze nooit zullen drinken. Maar wat zie je later: de mensen die als jongere een grens gesteld kregen door hun ouders, hebben als twintiger minder vaak alcoholproblemen. Dus zulke restricties hebben wel degelijk een effect."

4. Hoe moet zo'n grens handen en voeten krijgen?

Dat zal vooral een taak van de grote techbedrijven worden, althans op papier. Die moeten hun apps aanpassen waardoor het voor jongeren tot een bepaalde leeftijd niet meer mogelijk is om ze te gebruiken.

In hoeverre die bedrijven zo'n maatregel vervolgens zouden handhaven, is zeer moeilijk te voorspellen, maar ervaringen uit het verleden zijn niet al te best. Officieel zijn sociale media nu voor kinderen onder de 13 jaar al verboden, maar in de praktijk is dat gemakkelijk te omzeilen. Bovendien is er niemand die het controleert. Een belangrijk deel van de handhaving zal dus bij ouders komen te liggen.

Ontwikkelingspsycholoog Steven Pont hierover: "In de praktijk zie je dat ouders het grotendeels loslaten. Eigenlijk gek, want bij een onderwerp als snoep eten weten we prima grenzen te stellen. Dat komt omdat we daar zelf ook groot mee geworden zijn. Maar in de wereld van sociale media zijn ouders 'digital immigrants', digitale immigranten. Ze weten niet precies wat ze ermee moeten, dus laten ze het maar los."

Australië besloot in november als eerste westerse land een leeftijdsgrens voor sociale media op te leggen aan techbedrijven, namelijk 16 jaar. Platforms als TikTok, Snapchat, YouTube, Instagram en Facebook moeten verplicht een leeftijdscontrole met verificatie inbouwen voor hun gebruikers in Australië. Dat moet binnen een jaar geregeld zijn, anders riskeren ze een boete die op kan lopen tot omgerekend 30 miljoen euro.

5. Kan Nederland een verbod alleen afdwingen?

Om machtige techbedrijven als Meta (Facebook, Instagram, WhatsApp) en het Chinese ByteDance (TikTok) te verplichten tot strengere gebruiksvoorwaarden, staat Nederland in zijn eentje redelijk machteloos, zegt Maarten Sukel, AI-onderzoeker verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. "Wat je meestal ziet als Europese landen individueel boetes opleggen: het zijn ten eerste bedragen waar ze niet van onder de indruk zijn, en bovendien betalen ze vaak gewoon niet. Als het tot rechtszaken komt, huren ze de duurste advocatenkantoren in en die rekken de zaak eindeloos. Tot echte maatregelen komt het zelden."

Daar komt bij dat Nederland (en andere individuele Europese landen) zo goed als nooit overgaat tot de enige maatregel die techbedrijven echt pijn zou doen: de bewuste app blokkeren. "Dat doen we in Europa niet. Het enige voorbeeld in Nederland dat ik ken, is de torrentsite The Pirate Bay, die op zwart moest."

Dus als Nederland beperkingen wil opleggen, maakt het alleen indruk in georganiseerd Europees verband, vindt Sukel. Of de leeftijdsgrens dan de oplossing is, dáár twijfelt hij aan. "Omdat het gemakkelijk te omzeilen is. Je mag onder de 18 via Klarna geen schuld aangaan, maar het gebeurt massaal. Het is voor techbedrijven namelijk ook niet zo simpel om een leeftijdsgrens te handhaven. Wat ze veel makkelijker kunnen, is bepaalde content of functies uitzetten. Zo wil Europa de functie verbieden dat reels en filmpjes automatisch beginnen als je de app opent. Dat is zwaar verslavend voor jongeren, en je kunt zoiets het best Europees regelen. Dwing je zulke maatregelen af, dan ben je een stuk effectiever dan wanneer je een leeftijdsgrens eist."

Ook politiek verslaggever Fons Lambie zegt dat Nederland naar Europese samenwerking zoekt om het probleem aan te pakken: "In de aangenomen motie noemen Kamerleden een leeftijd van 15 jaar, maar het is aan het kabinet om met andere Europese landen tot een gezamenlijke leeftijd te komen. Staatssecretaris Karremans heeft een wetenschapper aangesteld voor een advies. In mei wordt dat advies verwacht. Mogelijk geeft het kabinet dan een adviesleeftijd aan ouders en adviezen voor schermtijd voor kinderen. Dat is dan een vrijblijvend advies. Vervolgens wordt in Europa met andere EU-landen gewerkt om via Europese regelgeving tot een leeftijdsgrens te komen."

In het Verenigd Koninkrijk is een beweging op gang gekomen van ouders die hun kinderen een smartphone ontzeggen totdat ze 14 zijn. Dat zie je in deze video: