Iedereen zijn eigen waarheid: hoe polarisatie vrienden en families uiteendrijft

Je zit met je familie aan tafel en het gaat over de coronacrisis. Laat je je wel of niet prikken, is de vraag. De één zegt: "Niet vaccineren? Je lijkt wel een wappie." De ander: "Tsss, volg jij lekker de kudde." "Da's beter dan complotdenken", is de reactie. "Vertrouw jij maar lekker op die wetenschappers van jullie."

Het is zomaar een voorbeeld uit de campagne van stichting SIRE tegen de toenemende polarisatie. De vraag is wat er precies fout gaat. We vroegen het drie deskundigen.

Goed en slecht

Volgens sociaal psycholoog Kees van den Bos begint het ermee dat we vaak, als we van mening verschillen, spreken in moralistische termen als goed en slecht. "Dat doen we uit goede bedoelingen, maar zorgt wel voor hevige discussies. Sommige mensen die betrokken zijn bij Zwarte Piet zeggen bijvoorbeeld: ik vind dat moreel slecht."

"Personen die het daar niet mee eens zijn, zeggen dan: ik laat mij niet als een moreel slecht persoon wegzetten."

De reden dat we dit doen, heeft te maken met onze drang het goede te doen en het goede na te streven. "We willen ons op een goede manier gedragen", zegt Van den Bos. "Dat zit in onze samenleving ingebakken, maar komt ook voort uit onze opvoeding. En die drang naar het goede wordt soms best op de spits gedreven."

Extremer en harder

Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) kwam een paar weken geleden ook al met de conclusie dat Nederlanders vinden dat de polarisatie is toegenomen. Mensen vinden dat meningen extremer en vaak harder worden geuit, vooral in de (sociale) media en het politieke debat, schrijft het SCP in een rapport.

Paul van Lange, hoogleraar sociale psychologie aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam, noemt een andere oorzaak voor deze toenemende polarisatie: de thema's. "Bij sommige thema's is het moeilijk een compromis te vinden. Je bent voor óf tegen. Kijk bijvoorbeeld naar Zwarte Piet. Een grote groep vindt vanuit moreel oogpunt dat dit absoluut niet kan."

De Lange vergelijkt het met een thema van vroeger, zoals de inkomstennivellering. "Bij zo'n onderwerp is het makkelijker om een compromis te vinden, omdat hierbij minder de principes van mensen tegenover elkaar staan."

Abstracte buitenwereld

Van den Bos zegt dat sociale media ook een belangrijke rol spelen bij polarisatie. "We leven heel erg in een wereld waarin we gewend zijn op het internet meningen te ventileren en tot ons te krijgen over wat goed of slecht is."

Hij noemt het een soort abstracte buitenwereld. "Dat abstraheren maakt het ook aantrekkelijk om te denken in termen: wat jij vindt, dat deugt gewoon niet." En dat heeft op zijn beurt weer een polariserend effect.

Van Lange zegt ook dat we de rol van sociale media niet moeten onderschatten. "Daarop zie je de discussie op verscherpte wijze langskomen en word je bijna gedwongen een groep te kiezen. Je vraag jezelf af: hoor ik bij díe groep of díe groep?"

We spreken te veel in moralistische termen, hebben discussies over thema's waarbij vaste principes een belangrijke rol spelen én hebben te maken met sociale media.

'Ik ben wat jij niet bent'

Maar er is nog een andere reden die families en vrienden uit elkaar drijft. Volgens Hans Boutellier, bijzonder hoogleraar polarisatie, speelt de andere politieke context ook een belangrijke rol. "We zijn een samenleving waarbij identiteit heel erg vooropstaat. Je ziet jezelf als iemand horend bij een groep."

Ook Boutellier noemt daarbij de rol van sociale media. "We weten elkaar op die plek te vinden vanuit een behoefte aan zelfbevestiging. Dat is ook de reden dat we ons daar soms zo heftig over uiten. Ik ben wat jij niet bent."

Deze identiteitspolitiek, zoals Boutellier het noemt, zorgt ervoor dat je op zoek gaat naar gelijkgestemden. En die vind je door je af te zetten tegen een bepaalde groep. "De vijand is definiërend voor wie je bent", zegt hij. "Die verschillen tussen groepen kunnen echt uit de hand lopen. Dan krijg je polarisatie."