Vluchtelingencrisis Oekraïne is immens: 'Grootste beweging sinds jaren 40'

Het zijn aantallen die nauwelijks te bevatten zijn: de honderduizenden Oekraïners die naar buurlanden als Roemenië, Moldavië en Hongarije zijn gevlucht. In Polen staat de teller op 2,5 miljoen.

Het zijn vooral vrouwen en kinderen die hun land zijn ontvlucht voor het geweld. De mannen van 18 tot 60 jaar moeten blijven om te vechten tegen de Russen. En hoewel het verzet op veel plekken succesvol lijkt, is de verwoesting in andere delen van het Oost-Europese land gigantisch.

Gerald Knaus, directeur van denktank European Stability Initiative (ESI) en een van de bedenkers van het veelbesproken vluchtelingenakkoord tussen de EU en Turkije, de zogenoemde Turkije-deal, verwacht dat er de komende tijd nog veel meer Oekraïense vluchtelingen volgen.

Meneer Knaus, volgens de laatste cijfers van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR zijn tot dusver ruim 4,2 miljoen mensen Oekraïne ontvlucht sinds het begin van de invasie op 24 februari. Dat zijn ongekende cijfers voor Europa.

We koersen af op de grootste vluchtelingenbeweging sinds de jaren 40. En ook nog eens een van de snelste. In de eerste drie weken na de invasie kwamen 1 miljoen mensen per week naar de EU. Dan zijn er net zoveel als er tijdens de Europese migratiecrisis van 2015 in een heel jaar kwamen. Hoewel het tempo is afgenomen, kunnen het er misschien wel 10 miljoen worden. Dat zou een kwart van de bevolking zijn en meer dan de bijna 7 miljoen Syriërs die hun land voor de oorlog zijn ontvlucht.

Hoe verloopt de opvang van Oekraïners in buurlanden? Kunnen zij dit aan?

Twee zaken zijn van groot belang geweest. Omdat de aantallen zo groot waren, kwam de EU begin maart met een historisch besluit door vluchtelingen uit Oekraïne een tijdelijke beschermde status te verlenen. Het geeft deze mensen per direct een jaar lang het recht om hier te verblijven, werken, onderwijs te volgen en geeft hen toegang tot medische zorg.

Het tweede punt is dat al deze mensen alleen konden worden opgevangen dankzij de massale steun van hun familieleden in het buitenland en alle mensen die hun huis beschikbaar stellen. Maar hier zit wel een limiet aan: de grote vraag is: wat als de volgende 2 miljoen mensen komen? Dat is een realistisch scenario als de oorlog doorzet. En zorgwekkend, want nu komen de Oekraïners die geen familie en vrienden in het buitenland hebben.

Wat moet er gebeuren om die toestroom op te vangen?

Het moet goed georganiseerd worden - en dat gebeurt nu niet. Deze aantallen mensen kunnen niet massaal worden opgevangen in landen als Slowakije of Moldavië, een van de armste landen van Europa. Op dit moment is er geen systeem.

Als we een humanitaire ramp willen voorkomen en de toestroom geordend willen laten verlopen, moeten er knooppunten komen waar vluchtelingen worden geregistreerd en vervolgens per luchtbrug naar andere delen van Europa worden verspreid. Dat gaat nu erg, erg langzaam. Ook Nederland moet snel in kaart brengen hoeveel mensen het kan opvangen. Er is transport nodig, opvangplekken en ook betere informatie richting de vluchtelingen zelf.

Daarbij zijn er ook naar schatting 6,5 miljoen mensen ontheemd binnen Oekraïne zelf. Weten we waar deze mensen verblijven?

Dat is extreem moeilijk te volgen. Omdat veel Oekraïners visumvrij kunnen reizen binnen Schengenlanden, weten we niet hoeveel mensen er naar landen als Duitsland, Oostenrijk of Nederland zijn vertrokken. Binnen Oekraine is dat nog moeilijker, het zijn ongelooflijke aantallen.

Volgens een peiling van de Internationale Organisatie voor Migratie waren half maart zes miljoen mensen ontheemd geraakt binnen Oekraïne. Het land zelf zegt 8 miljoen. Natuurlijk zijn er nog al die mensen die wel weg willen, maar dat nu niet kunnen - zoals in de stad Marioepol. De ellende daar duurt voort, er komt alleen geen nieuws vandaan omdat er geen internet of journalisten meer zijn. We weten het gewoon niet meer.

Volgens de Oekraïense grenswacht zijn ruim een half miljoen 'landgenoten' teruggekeerd naar Oekraïne sinds 24 februari.

Omdat mensen visumvrij kunnen reizen, gaan mensen voortdurend de grens over en weer. Er komen bijvoorbeeld vrouwen terug naar Oekraïne om hun man te zien. Maar nog veel meer mensen vertrekken uit het land.

Wat is uw verwachting nu de Russen zich volgens de laatste berichten terugtrekken uit sommige gebieden?

Het is nu duidelijk dat de overgrote meerderheid van de gevluchte Oekraïners terug wil. We hebben het hier over halve families: vrouwen en kinderen die hun vaders, echtgenoten en broers hebben moeten achterlaten. En zij vechten voor hun land en voor hun families om terug te keren.

Maar vrede ligt niet in het verschiet. Omdat de uitgesproken doelen van de Russen zo breed zijn: ze hebben het over de 'denazificatie' van Oekraïne en willen de Oekraïense identiteit afbreken. We zien zien wat dat betekent in Marioepol en Boetsja. Ik verwacht daarom op korte termijn geen stabiele vredesovereenkomst. Ook al hoopt iedereen het tegenovergestelde.

Reactie Rode Kruis Nederland: 'Een noodsituatie'

"Deze crisis wordt een van de grootste humanitaire noodsituaties in 80 jaar. Terwijl het tempo waarin mensen Oekraïne verlaten aan het vertragen is, behoren mensen die nu grenzen overschrijden tot de meest kwetsbare mensen, zonder enige connectie met families of gemeenschappen in Europa. Ze hebben voedsel, water, onderdak, toegang tot goede hygiëne en sanitaire voorzieningen, gezondheidszorg en medicijnen nodig.

Het Nederlandse Rode Kruis geeft vanuit Nederland financiële steun zodat de hulpverlening lokaal zo goed mogelijk kan worden uitgevoerd. Na het uitbreken van het conflict heeft het Nederlandse Rode Kruis ook direct hulpverleners gestuurd naar Oekraïne zelf en een aantal omringende landen.

In Nederland ondersteunt het Rode Kruis Oekraïners die hier aankomen op vier humanitaire servicepoints (Amsterdam Centraal, Utrecht Centraal, station Amersfoort en Eindhoven Airport). Er is een Whatsapp-hulplijn voor vragen in het Oekraïens en Russisch, begeleid vervoer en ook biedt het Rode Kruis ondersteuning voor de private opvang.

Reactie UNHCR vanuit Polen: 'Gastlanden ondersteunen'

"We hebben een enorme solidariteit gezien bij de buurlanden, maar het is belangrijk dat dit wordt volgehouden en dat deze gastlanden worden ondersteund. Hun capaciteit komt nu al onder druk te staan. Terwijl het aantal vluchtelingen blijft stijgen, hebben de vluchtelingen en de landen en mensen die hen opvangen, steun nodig. Dat verdienen ze, en we dringen er bij de internationale gemeenschap op aan om ervoor te zorgen dat die steun er komt."