Een burn-out? 'Als we niet weten wat dat is, hoe kunnen we iemand dan helpen?'

De vermoeidheid suist al door je lijf bij het opstaan, je bent vergeetachtig en lusteloos. De spieren in je schouders staan bol van de spanning en soms slaat je hart een slag over. Als vrienden vragen hoe het met je gaat, zeg je altijd 'druk, moe of mwah'. Is dit nog gezonde stress of ben je overspannen? Misschien is het een burn-out of toch een depressie?

"Er is veel overlap tussen een burn-out en al bestaande diagnoses zoals een depressie en een angststoornis", zegt Christiaan Vinkers, psychiater en hoogleraar stress en veerkracht aan Amsterdam UMC. Het gekke is: de burn-out is officieel geen bestaande diagnose. "Er is geen overtuigend wetenschappelijk bewijs dat de burn-out echt iets anders is dan een depressie of angststoornis. Daarom is het door geen enkele arts of psycholoog betrouwbaar te stellen."

Maar hoe kan het dan dat de term overal wordt gebruikt en er talloze mensen met een burn-out thuiszitten? Hebben deze mensen een ziekte die niet bestaat? "Absoluut niet, deze mensen hebben ernstige klachten en zitten soms een jaar lang thuis. Dat mogen we niet onderschatten."

Om het onderscheid te maken tussen overspannen en burn-out, heeft de Nederlandse Huisarts Genootschap (NHG) richtlijnen opgesteld: wie korter dan zes maanden stress- en vermoeidheidsklachten heeft, is overspannen. Heb je de klachten langer dan zes maanden, dan wordt het vaak een burn-out genoemd. "Maar er is geen wetenschappelijk onderzoek naar gedaan, dus er is geen goed wetenschappelijk bewijs voor deze richtlijnen."

Onbetrouwbare diagnose

Dat is volgens Vinkers meteen het grootste probleem: door het gebrek aan wetenschappelijk onderzoek is de diagnose burn-out niet betrouwbaar te stellen, en dus kan een goede behandeling niet worden geboden. Om beter te begrijpen wat een burn-out is en hoe het verschilt van een depressie, zocht Vinkers in zijn boek In de ban van burn-out naar de wetenschappelijke zin en onzin ervan.

Want in tegenstelling tot de burn-out, is de diagnose depressie wél goed vast te stellen. "Hiervan zijn gevalideerde criteria", zegt Vinkers. "Twee psychiaters kunnen een gestructureerd interview met een patiënt doen en allebei de diagnose depressie stellen. Als je twee professionals vraagt of iemand wel of niet een burn-out heeft, kunnen ze met een totaal andere uitkomst komen. Een burn-out is dan ook geen betrouwbare wetenschappelijke classificatie."

Ernstige vermoeidheid

Iedereen gebruikt de term burn-out dan ook op een andere manier, van lichte stressklachten, werkproblemen tot ernstige klachten. De term kent voornamelijk een maatschappelijke functie, iedereen begrijpt wat je hebt, het is een geaccepteerd fenomeen. Terwijl veel mensen met een burn-out volgens Vinkers ook voldoen aan de criteria van een depressie. "Niet voor niets is ernstige vermoeidheid één van de criteria van depressie."

Maar op een burn-out zit een veel minder groot stigma dan op een depressie. "Bij een burn-out heb je vooral te hard gewerkt, te veel gedaan. Een depressie hangt – onterecht – te veel rond het stigma van een zwakte. Van een burn-out wordt vaak gezegd dat het een werkprobleem is. Dat is niet zo, net als een depressie dat ook niet is. De stress die iemand uit balans brengt kan uit alle hoeken komen, ook vaak in de privésfeer."

Mensen die langdurig thuis komen te zitten door te veel stress, krijgen volgens Vinkers soms de diagnose depressie, en soms burn-out, afhankelijk van waar je terechtkomt, en welke professional je tegenover je hebt zitten. "Ik heb niets tegen de term burn-out, maar we moeten niet doen alsof het om een betrouwbaar concept gaat. Als je niet weet wat het precies is, hoe kun je mensen dan goed helpen? Dat is mijn grote probleem."

Geen nieuwe ziekte

Een burn-out is overigens niet iets van deze tijd. De ziekte is in de jaren '70 van de vorige eeuw in Amerika ontstaan. Daar was en is het een maatschappelijk fenomeen, en geen ziekte. "Mensen, vaak artsen of advocaten, raakten in die jaren zo gefrustreerd dat ze de ander niet meer konden helpen en overspannen werden. Dit werd een burn-out genoemd. Het was een aandoening van frustratie om de ander niet te kunnen helpen. Dat is in de loop van de tijd geruisloos veranderd: burn-out gaat meer over het ik, niet de ander."

Ernstige klachten door stress bestaan al veel langer. Wie in de geschiedenisboeken duikt, leest rond 1900 al over neurasthenie, ook wel 'zenuwzwakte' genoemd. "Het was een ander soort stress, maar vroeger was er ook zeker stress en maatschappelijke onzekerheid en mensen hadden er toen ook al last van. Mensen konden door stress langdurig overbelast raken. ‘Zenuwlijders’ werden ze genoemd, en er waren vele zelfhulpboeken om een overbelast zenuwstelsel te voorkomen."

Stress kan ontregelen

Bij overspannenheid, burn-out of depressie is er een gemeenschappelijke deler: vaak speelt stress een belangrijke en ontregelende rol. Stress kan door verschillende factoren komen zoals werk, privéproblemen, armoede, relatieproblemen, ziekte, of het overlijden van een dierbare. "Vaak is het een combinatie van factoren waardoor iemand te veel stress heeft en daar last van krijgt. Daarom is het lastig stress goed aan te pakken."

Overigens speelt stress ook een belangrijke rol bij hart- en vaatziekten, auto-immuunaandoeningen, overgewicht. Stress maakt geen onderscheid tussen lichaam en geest.

Wat er bij stress precies in je lichaam gebeurt, legt Vinkers uit met het metafoor 'stressorkest'. "Ieder mens heeft een stressorkest en de instrumentengroep bestaat uit je genen, de stresshormonen adrenaline en cortisol, maar ook hoe je je voelt, wat je denkt. Het orkest speelt 24 uur per dag en reageert automatisch. Het is een dynamisch systeem dat aan en uit gaat. Bij stress komen al deze dingen samen onder druk te staan. Dit gaat vaak goed, mensen zijn veerkrachtig en herstellen vaak snel. Maar het kan zijn dat het stressorkest zo onder druk komt te staan dat je lichamelijke of geestelijke stressklachten krijgt, of een combinatie van die twee."

Toename burn-outklachten

Daar lijken steeds meer mensen last van te hebben. Uit cijfers van TNO blijkt dat het aantal werknemers met burn-outklachten al een aantal jaar toeneemt. "We weten niet goed hoe die stijging komt. Vaak grijpen mensen te laat in, ze gaan pas naar een professional als het echt niet anders kan en ze zich vanwege hun klachten ziek moeten melden. Het is daarom zinvol preventief in te grijpen en beter samen te werken, bijvoorbeeld tussen werknemer en werkgever."

De truc lijkt simpel: mijd stress. Maar zo makkelijk is het volgens Vinkers niet. "Mensen kunnen wel roepen: zorg dan dat je wat minder stress hebt, maar hoe mensen op stress reageren verschilt per persoon. Het is steeds een wisselende cocktail van factoren zoals iemands privé- en werkomgeving, jeugd, genetische aanleg, karakter."

Dat maakt een diagnose als burn-out zo lastig te stellen en daarom is een behandelplan ingewikkeld. "Er zijn geen bewezen effectieve behandelingen. Een oplossing wordt nu aan de vrije markt overgelaten. Wie een burn-out heeft, moet zelf uitzoeken wat ze moeten doen. Dat vind ik gek, juist omdat het om echt ernstige klachten kan gaan." Die vrije markt bestaat uit vele ervaringsdeskundigen, coaches en zelfverklarende experts die garanderen mensen van een burn-out af te kunnen helpen. "Terwijl ik als psychiater geen idee heb. Ik mis daarin bescheidenheid."

Maakt het voor de verwerking eigenlijk uit welk vinkje achter je naam staat? Je kunt ook zeggen: laat de termen los en focus op de behandeling, of de preventie, van stress. "Natuurlijk kun je met preventie veel klachten voorkomen, helemaal in een vroeg stadium."

Mensen in de steek laten 

En als iemand toch met klachten thuis is, zit de oplossing wat Vinkers betreft in een interdisciplinair plan. "Het liefst zie ik een samenwerking tussen psychiaters, psychologen, bedrijfsartsen en huisartsen. Als die samen kijken wat het beste is om meer grip te krijgen op hun patiënt, kun je die persoon beter helpen."

Om meer grip te krijgen op de burn-out, wil Vinkers graag wetenschappelijk verder in burn-outs duiken en het uitpluizen. "Om mensen goed te kunnen helpen, moet eerst meer onderzoek gedaan worden naar wat een burn-out eigenlijk is. Het voelt nu alsof we mensen met ernstige klachten in de steek laten."