De wereld van Poetin: 'Hij ziet zichzelf als leider van de heilige Russische natie'

"Ik hoop de hele dag dat ik gelijk heb, maar in dit geval was het vervelend om gelijk te krijgen." Nee, Rob de Wijk had geen glazen bol waarin hij precies zag wat er ging gebeuren in Oekraïne, maar de defensiedeskundige waarschuwt wel al jaren tegen de traditionele machtspolitiek die buiten de Europese Unie volgens hem nog altijd gebruikelijk is.

"Zelfs de annexatie van de Krim in 2014 was geen wake-up call en dat is met name politici zeer hard aan te rekenen. Binnen de Europese Unie denken we dat veiligheid en welvaart natuurtoestanden zijn. Daarbuiten is het een rauwe wereld, maar dat willen we niet begrijpen."

Radicale ideologie

"Wij denken dat mensen dingen doen, omdat het klopt met de feiten", zegt Beatrice de Graaf, hoogleraar internationale geschiedenis. "Of dat ze dingen doen, omdat ze daarmee een bepaald doel bereiken. Maar bij Poetin kun je beide in twijfel trekken."

De dingen die Poetin nu doet, noemt De Graaf een voorbeeld van rationele irrationaliteit. "Wat hij doet is voor hem zelf een logisch, rationeel voortvloeisel uit een wereldbeeld dat eerder mythisch is, en eerder gebaseerd op geloofsovertuigingen dan op feiten." Volgens De Graaf ziet Poetin zichzelf als leider en redder van de heilige Russische natie. "Dat mythische idee heeft steeds meer de overhand gekregen. Dat zie je bijvoorbeeld ook aan de attributen en symbolen die hij gebruikt, zoals de dubbele adelaar en zijn obsessie met Kiev."

"Hij heeft echt een ander wereldbeeld, dat is doordrenkt met de roeping dat hij de Slavische volkeren bijeen zou moeten brengen in een groot Russisch rijk. Dat is hij steeds meer gaan geloven." En als het gaat om een roeping, dan is lijden, afzien en opoffering ook nodig om dat hogere doel te behalen. "In dat wereldbeeld zijn slachtoffers gerechtvaardigd en is er geen plaats voor moderne opvattingen over internationaal recht en nationale autonomie."

De Graaf verwijst ook naar het scriptieonderzoek van Niels Drost van het Clingendael Russia & Eastern Europe Center dat zij begeleidde aan de Universiteit Utrecht. Hij onderzocht ruim 500 speeches en andere uitingen van Poetin vanaf 1999 tot nu.

"Poetin heeft echt een enorme ontwikkeling doorgemaakt. In het begin had hij het ook al over de band met Oekraïne, maar op een vriendschappelijk manier. Hij zag het nog als twee verschillende volken, maar wel met hele nauwe banden. Maar sinds 2013 begint hij het idee dat ze één volk vormen steeds meer te uiten." Door dit idee niet alleen zelf te geloven, maar vooral ook te verkondigen naar de Russen toe, probeert Poetin steun op te bouwen en te rechtvaardigen wat hij nu doet. Volgende week publiceert Instituut Clingendael een bewerking van Drosts onderzoek.

Derde Wereldoorlog

Poetin leeft als het ware in een andere realiteit dan wij in het Westen. Volgens De Wijk heeft het Westen zich sinds de Koude Oorlog nooit écht willen verdiepen in de tegenstander. "Dat was niet nodig, omdat we economisch het sterkst waren." Maar de laatste decennia neemt China die machtspositie steeds meer over. "Rusland maakt daar gebruikt van door meer assertief te zijn in het buitenlands beleid."

Inmiddels vragen ook veel mensen zich af of dit het begin is van een Derde Wereldoorlog. Zowel De Graaf als De Wijk denken niet dat Poetin uit is op een dergelijk conflict. Maar, afhankelijk van hoe andere landen reageren, kan het wel zo ver komen, zegt De Wijk. "We zijn dichterbij een oorlog dan dat iedereen denkt."

Veel landen veroordelen Poetins oorlog in Oekraïne, maar sommige steunen hem, of houden hun standpunt (bewust) nog even onduidelijk. China bijvoorbeeld, normaal gesproken bondgenoot van Rusland, stelt zich tot nu toe enigszins neutraal op. De Wijk: "President Xi Jinping is van hetzelfde kaliber als Poetin. Maar ik denk dat China heel goed kijkt wat Europa en Amerika gaan doen."

China stookt al langere tijd de boel op rondom de Zuid-Chinese Zee en vindt bijvoorbeeld dat Taiwan eigenlijk bij hen hoort. Als er nu niet wordt ingegrepen in Oekraïne, zou dat een soort vrijbrief kunnen zijn voor China om ook tot actie over te gaan. Volgens De Wijk is er wel een verschil. "In Taiwan heeft Amerika een zekere mate van juridisch verplichting om iets te doen, dat is er niet in Oekraïne."

De grote overeenkomst tussen China en Rusland is volgens De Wijk dat ze beiden de wereldorde willen veranderen. "Ze willen een einde maken aan de Westerse dominantie. Ze zeggen: nu gaan wij de zaken bepalen. We willen geen buitenlandse invloed meer."

Hoe moeten we dan omgaan met Poetin?

Poetin denkt en handelt dus vanuit een andere rationaliteit en een ander wereldbeeld dan dat wij doen. "In de wereld van de internationale politiek moet je er eigenlijk nooit vanuit gaan dat iedereen denkt zoals jij", zegt De Graaf. "We moeten erkennen: Poetin heeft een ander wereldbeeld. Wij zijn het daar niet mee eens en we moeten dat duidelijk aan hem laten zien."

De Graaf vergelijkt Poetin met een pestkop op het schoolplein. "Die moet je duidelijk aangeven wat de grenzen zijn en vanuit een positie van kracht tegenspreken. Dus eerst manschappen aan de grens en sancties, en dan vanuit die positie pogingen doen om te de-escaleren." Want, door niet of te laat reageren, ziet Poetin het Westen als zwak en kan hem motiveren zelfs verder te gaan dan dat hij nu doet.

"Een man zoals Poetin moet je met gelijke munt terugbetalen", zegt ook De Wijk. Maar, dat kunnen we niet. Afgelopen jaren is er door veel Westerse landen flink bezuinigd op defensiebudgetten. "We zijn verschoven van harde veiligheid, van bescherming van je land en volk, naar bescherming van humaniteit. Dat is ook heel belangrijk en goed, maar altijd ondergeschikt."

Europese landen stellen militair gezien weinig voor tegenover Rusland. De meest vergaande optie zou zijn als de NAVO besluit in te grijpen. "Maar dan wordt het beeld van Poetin bevestigd dat dit een agressief bondgenootschap is."

Eigenlijk zijn we beland in een onmogelijke situatie. Zowel militair dreigen áls niets doen kan grote, negatieve gevolgen hebben en veel mensenlevens kosten. "Het is zo ernstig wat er nu gebeurt. Ik ben ook echt boos vanwege het feit dat we dit bewust hebben genegeerd."