Z-symbool duikt overal op rond Oekraïne-oorlog: 'Laat zien wie achter Rusland staat'

Daar pronkte ineens een witte 'Z' op de borst van Ivan Kuliak. De 20-jarige Russische turner had de letter zondag speciaal voor de gelegenheid op zijn wedstrijdpak geplakt bij de wereldbekerwedstrijden in Doha. Maar hem hangt nu wel een straf boven het hoofd van de internationale turnfederatie wegens 'schokkend gedrag'.

Eerst praktisch

Het is het zoveelste voorval waarbij de letter Z opduikt sinds de Russische invasie van Oekraïne twaalf dagen geleden begon. Maar in die kleine twee weken tijd is de betekenis ervan nogal drastisch veranderd. In de begindagen van de aanval was de Z nog een doodgewone letter, te zien in witte verf op Russische tanks en trucks.

"Het is van oorsprong puur een herkenningsteken voor Russische troepen in Oekraïne om hun militair materieel te onderscheiden van het Oekraïense militair materieel", zegt militair deskundige Peter Wijninga van het Haags Centrum voor Strategische Studies (HCSS). "Dat materieel is namelijk vaak van Russische makelij en ziet er hetzelfde uit. De Z is dus om verwarring te voorkomen, omdat ze anders mogelijk op eigen eenheden zouden kunnen schieten."

Kortom: de Z als karakter met een praktische betekenis. Naast de Z worden bijvoorbeeld ook de V en de O door het Russische leger gebruikt in Oekraïne om bepaalde voertuigen aan te duiden. Wijninga: "Zo is het bedoeld en begonnen. En dat is ook niet veranderd, alleen heeft de binnenlandse propaganda het inmiddels opgepikt en er een nationaal symbool van gemaakt."

Diepere laag

Al ging dat niet van de ene op de andere dag. De letter heeft gaandeweg een steeds diepere laag gekregen. Daarbij is de Z ook op veel meer plekken te zien, en al lang niet alleen meer op voertuigen en militair materieel aan het front in Oekraïne.

"Het begon nog een beetje mysterieus", zegt Rusland-correspondent Eva Hartog. "Niemand snapte waar die Z voor stond en er werd veel naar gevraagd. Op een gegeven moment heeft het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken er officieel antwoord op gegeven en gezegd dat de Z een afkorting is voor za pobedy, wat zoveel betekent als ‘voor de overwinning'. De 'V' zou volgens hen dan weer staan voor 'vrede'."

Vaderlandsliefde

Sindsdien prijken de letters ook in allerlei uitingen op de socialemediakanalen van onder meer het Russische ministerie van Defensie. Die berichten gaan vaak over Russisch patriottisme, oftewel de liefde voor het vaderland. Het zijn daarmee uitingen die bovenal emotie moeten oproepen bij het Russische volk.

Om dat extra kracht mee te geven wordt de Z soms niet alleen in het wit of zwart weergegeven, maar ook in het oranje-zwart. Dat zijn namelijk de kleuren van het lint van Sint-Joris, een eeuwenoud symbool voor historische Russische militaire verdiensten, zoals de strijd tegen nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog. Later dook het oranje-zwarte lintje ook op bij pro-Russische separatisten die gebieden in Oost-Oekraïne bezetten en bij de Russische inlijving van de Krim.

Tegenbeweging

Hartog: "Je merkt de afgelopen dagen dat hoe meer er internationaal kritiek wordt geuit op Rusland, hoe meer er een soort tegenbeweging ontstaat. En je ziet daarbij die Z steeds vaker terug in het dagelijks leven in Rusland; op uithangborden, autoruiten, in het openbaar vervoer en op grote billboards in verschillende Russische steden. Nieuwszender RT verkoopt T-shirts met een grote Z erop."

Daarmee komen we op het punt waar de Z nu is beland, namelijk een veelgebruikt nationaal symbool en een steunbetuiging voor wat de Russische president Vladimir Poetin zelf een 'speciale militaire operatie' noemt: de gewelddadige invasie van buurland Oekraïne. "Dat is heel slim natuurlijk", zegt militair deskundige Wijninga. "Want daarmee weten Poetin en zijn bende de rijen achter zich gesloten."

Hartog: "Het symbool wordt overgenomen en door mensen in sommige gevallen spontaan gebruikt om te laten zien aan wiens kant ze staan. Het laat dus zien wie achter Rusland staat. Maar tegelijkertijd ook als propagandamiddel om aanhangers te winnen voor Poetins gedachtegoed, wat vooral online wordt gebruikt om bepaalde gevoelens aan te wakkeren."

Nieuwe swastika?

Daar wordt de Z de laatste dagen ook geregeld in één adem genoemd met het nazi-Duitsland van Adolf Hitler. Dat had namelijk met de swastika (bij ons beter bekend als het hakenkruis) zijn eigen symbool in de jaren voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het om die reden in het openbaar dragen van hakenkruizen is nog altijd verboden en strafbaar in onder meer Duitsland en Nederland.

Tegenstanders van Poetin stellen nu dat hij en zijn regime de Z op dezelfde manier zouden gebruiken als de swastika. Hartog: "Wat ook weer tegenstrijdig is omdat Poetin zelf juist beweert dat hij tegen nazi's vecht in Oekraïne."